Bogurodzica - historia utworu, walory literackie

Bogurodzica - najstarsza polska pieśń religijna będąca elementem kultu maryjnego i najstarszy polski tekst poetycki. Bogurodzica pochodzi ze średniowiecza. Jej melodia ma formę średniowiecznego śpiewu chóralnego, wykonywanego a cappella. Pełniła ona rolę hymnu.

Nie znamy dokładnej daty jej powstania. Jej powstanie wiąże się z okresem pomiędzy wiekiem X i XIV, a najczęściej przyjmuje się pierwszą połowę wieku XIII. Z powstaniem "Bogurodzicy" w X wieku wiąże się legenda, przypisująca jej autorstwo świętemu Wojciechowi. Był on jednak biskupem przybyłym z Czech i prawdopodobnie nie znał dobrze języka polskiego. Autor pieśni jest nieznany, mógł nim być wykształcony mnich średniowieczny. "Bogurodzica jest wzorowana na uroczystych tekstach łacińskich. Nie jest to jednak przekład, ale utwór oryginalny.

Tradycja przypisywała jej autorstwo św. Wojciechowi, dziś przyjmuje się, że powstała prawdopodobnie w połowie XIII wieku. Pierwsze zapisy pochodzą z 1407, 1408 lub 1409 roku (różne źródła inaczej podają). Pierwszy odpis pieśni, zachowany do dnia dzisiejszego to odpis krakowski - powstał w Krakowie.

Marian Dziwisz w wyniku własnych badań sformułował nową hipotezę dotyczącą czasu powstania i autorstwa "Bogurodzicy". [1] Według niego "Bogurodzica" powstała w drugiej połowie XI w., za czasów Bolesława Śmiałego i najprawdopodobniej została napisana przez wnuczkę Bolesława Chrobrego, córkę Mieszka Starego, siostrę Kazimierza Odnowiciela, żonę Wielkiego Księstwa Rusi Izaisława - Gertrudę, autorkę Modlitewnika dołączonego do "Psałterza Egberta".

Najstarszy zachowany odpis "Bogurodzicy" tzw. Krakowski pierwszy pochodzi z roku 1407. Obejmuje on dwie zwrotki. Pierwsza skierowana jest do Matki Bożej, druga do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Z 1408 roku pochodzi odpis krakowski drugi. Liczy on już 14 zwrotek. Do dwóch pierwszych dołączono pieśni pasyjne (wielkanocne) i pieśni litaniczne skierowane do różnych świętych.

O ogólnonarodowym znaczeniu "Bogurodzicy" świadczy umieszczenie jej we wstępie do Statutu Łaskiego z 1506 roku - także pierwszy drukowany. Statut Łaskiego był zbiorem praw polskich. Z kroniki Jana Długosza dowiadujemy się, że Bogurodzica była śpiewana przed bitwami pod Grunwaldem i Warną. Miała wtedy charakter pieśni patriotycznej. Był to hymn koronacyjny pierwszych Jagiellonów. Bogurodzica straciła swe znaczenie w drugiej połowie wieku XVI. Z zapomnienia wydobył ją nurt poezji patriotycznej XIX wieku (narodowo-wyzwoleńczej). Świadczy o tym między innymi przedruk Bogurodzicy przez Niemcewicza w "Śpiewach historycznych". Nawiązuje do niej także Juliusz Słowacki w hymnie napisanym na wieść o wybuchu powstania listopadowego pt. "Bogurodzica". Do pieśni tej nawiązuje Sienkiewicz w "Krzyżakach" i "Potopie" oraz młodzi poeci okresu okupacji np. Baczyński - "Modlitwa do Bogurodzicy".

Pierwsza strofa to apostrofa do Matki Boskiej, którą autor w imieniu zbiorowości prosi o pozyskanie dla ludzi łaski jej syna - Chrystusa. Druga strofa to apostrofa do Chrystusa. Za pośrednictwem Chrzciciela autor prosi o spełnienie próśb ludzi. Zwrotki przedziela powtarzający się zwrot "Kyrieleison".

Kompozycja utworu i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowego traktatu godzącego (zgodnie z wymogami scholastyki) prawa wiary i rozumu. Matka Boga, Dziewica, Pośredniczka jawi się tutaj jako wyposażona w godności przypisane jej dogmatycznie. Dalsze osoby występujące w tekście - Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel - tworzą z Marią święty zespół czterech osób. Jest to liczba symboliczna, odnosi się do czterech cnót (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność). Liczba ta obok trójki, dziewiątki, dziesiątki, bywała często eksponowana w średniowiecznej sztuce np. z kwadratowych kamieni budowano wczesnośredniowieczne romańskie świątynie.

Jak typowy wiersz średniowieczny "Bogurodzica" jest wierszem rymowo-zdaniowym (asylabicznym). Nie przestrzega jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie. Typowy dla utworów średniowiecznych był także ich meliczny charakter, "Bogurodzica" znakomicie nadaje się do śpiewania. Występują rymy wewnętrzne - "Bogurodzica, dziewica" i rymy zewnętrzne - "sławiena, zwolena". Charakterystyczna jest także intonacja rosnąco-opadająca. Wynika ona ze zgodności zdań lub jednorodnych członów zdań z długością wersu.

W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były przestarzałe już w XV wieku:

• leksykalne (przestarzałe wyrazy)
  • dziela - dla
  • bożyc - syn Boga
  • Gospodzin - Pan
  • zbożny - dostatni
  • przebyt - bytowanie, istnienie
  • rodzica - matka
• słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów)
  • Bogurodzica - matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
• fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)
  • raczy - racz
  • zyszczy - pozyskaj
  • spuści - ześlij
  • rzeczowniki zawierają dawną końcówkę wołacza -y, -i
• składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
  • Bogiem sławiena - sławiona przez Boga
• fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)
  • Krzciciela - Chrzciciela
  • sławiena - wysławiana (zapożyczenie z języka czeskiego)
  • zwolena - wybrana (przegłos polski)

W "Bogurodzicy" odnajdujemy wiele starych form językowych, dziś już nie stosownych. Przykładem są zmiany fonetyczne - brak przegłosu, tłumaczony wpływem czeskim, związany z hipotezą autorstwa świętego Wojciecha. Przegłos to dawny proces fonetyczny polegający na przejściu w określonej pozycji "e" w "a" lub "o":

słowiena - sławiona
zwolena - zwolona

Obecnie nie używane formy trybu rozkazującego: zyszczy, spuści, napełń, słysz. Cechą charakterystyczną jest niezgodność przypadków:

Bogu + rodzica
r.m. lp, C + r.m. lp, D