Budowa tragedii antycznej

Tragedia (łac. tragoedia) - utwór dramatyczny wywodzący się ze starożytnej Grecji. Podczas Dionizji, świąt ku czci greckiego boga wina i płodności Dionizosa, chór śpiewał uroczyste pieśni, zwane dytyrambami. W VI wieku p.n.e. poeta Tespis wprowadził dialog między chórem a aktorem, były to początki tragedii. Tragedia oznacza więc pieśń kozłów - aktorów ubranych w koźle skóry mające ich upodobnić do satyrów. 

Dramat starogrecki odbiega od dzisiejszego. Górowało w nim słowo poetyckie recytowane i śpiewane na tle muzyki instrumentalnej i tańca, szczególnie partie chórowe miały ten charakter „operowy" czy „oratoryjny". Nie znano wtedy podziału na akty i sceny, natomiast stosowano inne podziały, tworzące swoistą konstrukcję. Rozpoczynał przedstawienie aktor wygłaszający zapowiedź prologos, ale właściwy początek dawał chór, wkraczający rytmicznie i ze śpiewem na orchestrę parodos. Także chór kończył przedstawienie, opuszczając orchestrę podobnym sposobem exodos. Między tymi granicznymi członami przedstawienia rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na pojedyncze epizody epeisodia. Między epizodami występował chór stojący na orchestrze, wygłaszający tekst komentarz akcji stasimon pod nieobecność aktorów na scenie. Punktem szczytowym tragedii była perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą, czyli klęską bohatera. Ostatnią częścią tragedii był epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania. Istotą tragedii był konflikt tragiczny, który wynikał z istnienia przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru, gdyż każda decyzja przynosi klęskę bohatera, ta niemożność dokonania właściwego wyboru, która skończy się katastrofą, nosi nazwę tragizmu.

Orchestra to okrągły placyk na przedzie proscenium, na którym występował chór. Z pieśni obrzędowej ku czci Dionizosa, dytyrambu, powstała tragedia, której budowa opiera się na dialogu, prowadzonym przez koryfeusza (przodownika) z chórem. Ta partia chóralna stała się głównym składnikiem tragedii starogreckiej. Koryfeusz dał nadto początek późniejszemu aktorowi, którego wprowadził Tespis, pierwszy znany autor dramatyczny z VI w. p.n.e. Ten pierwszy i jedyny na razie aktor występował kolejno w kilku rolach, tworząc w ten sposób zarodek akcji dramatycznej. Z kolei Ajschylos dodał drugiego aktora, Sofokles trzeciego i na tej trójce wyczerpał się zespół aktorski pierwszego teatru. Nawet jeśli w przedstawieniu brało udział więcej postaci, równocześnie występowało na scenie najwyżej trzech aktorów. To ograniczenie sprawiło, że akcja dramatyczna uległa skupieniu i ograniczeniu wątków pobocznych, że niektóre z nich rozgrywały się za sceną i komunikowane były widzom przez opowiadanie. Tym samym powiększał się również udział chóru w dopełnianiu akcji. Ogniskiem kultury starogreckiej stają się w V w. p.n.e. Ateny. Następuje tam rozkwit dramatu, który tworzą trzej wielcy tragicy. Ajschylos (526 456 p.n.e.), u którego przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się siedem. Najznaczniejsze to: Oresteja (trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych.

Budowa tragedii antycznej:

• obecność chóru wywodzi się z dytyrambu, scena kończąca utwór
• prolog - temat sztuki i charakter; wprowadzenie
• parados - pierwsza, wprowadzająca pieśń chóru
• epejsódion - część mówiona przez aktora, aktorów
• stásimon - część mówiona przez chór
• éxodos - kończy sztukę właściwą; zawiera kommos, czyli lament bohatera.

Za trzech najwybitniejszych dramaturgów uważa się Ajschylosa, Eurypidesa i Sofoklesa.

Sofokles (496 406 p.n.e). Jego zasługą jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie. Eurypides (480 406 p.n.e.) pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m. in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei jak widać, bohaterami są kobiety. Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratorium do wykształconej tragedii świeckiej. Oratorium to widowisko religijne lub alegoryczne z muzyką. 

Cechy tragedii antycznej:

Tragedię grecką cechowały trzy jedności:

• jedność czasu akcja rozegrać się musiała w ciągu jednej doby, a najczęściej między wschodem, a zachodem słońca;
• jedność miejsca akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu;
• jedność akcji jednowątkowość akcji.

• wysoka tematyka (królewska) - bohaterami byli królowie, problem władzy czy też polityki
• zasada decorum - przystawalności treści do formy
• zasada mimesis - naśladownictwa natury
• zasada nie przedstawiania scen krwawych

Podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis (wewnętrzne oczyszczenie), gdyż dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia odbiorców. Drugą funkcją dramatu jest mimesis oznaczające naśladowanie (nie kopiowanie) rzeczywistości przez sztukę dramatyczną.

Cechy dramatu:

• występowanie chóru (pełnił rolę wprowadzającego kolejnego aktora na scenę, komentował i oceniał wydarzenia);
• bohaterowie pochodzili z wyższych sfer; 
• tytuł to często imię głównego bohatera.