Charakterystyka społeczeństwa po powstaniu styczniowym

Klęska powstania styczniowego oznaczała drugie już przekreślenie szansy na wyzwolenie drogą zbrojnej walki; w tej sytuacji narodziły się hasła pracy organicznej mającej doprowadzić do pogłębienia samoświadomości narodowej i rozkwitu gospodarczego; jednak twórcy idei pozytywistycznych nie brali pod uwagę rzeczywistości, która nie była aż tak sielankowa - nurt tendencyjny przeobraził się więc w realizm krytyczny, który bardziej zgodnie z rzeczywistością prezentował świat.

"Lalka" Prusa jest jednym z niewielu utworów epoki, który tak wszechstronnie analizuje społeczeństwo popowstaniowe; przedstawiony tu obraz jest jednak niezwykle krytyczny: większość arystokracji jest pozbawiona uczuć patriotycznych, niezdolna do działania, zdegenerowana, pełna poczucia wyższości wobec innych i własnej wartości; wyjątkami są baronowa Zasławska i Ochocki (naukowiec) którzy mają zdrowy pogląd na świat i orientują się co jest dobre, a co złe; podobnie jest w przypadku mieszczaństwa, które jest pasywne, biedne i chce mu się zmieniać własnej sytuacji; wyjątkiem jest tu główny bohater (Wokulski), który dzięki własnej obrotności i motywacji (uczucie do Izabeli) zdołał szybko się dorobić; w pewnym stopniu wszystko można by uzasadnić represjami carskimi - każdy musi pilnować własnego interesu, aby nie popaść w konflikt z caratem; jest również pokazany problem asymilacji narodowości żydowskiej, która jednak jest mocno skontrastowana z Polakami - są obrotni, starają się o własny majątek i są poza wszystkim hermetyczni i źle przyjmowani przez narodowość polską.

"A...B...C..." i "Tadeusz" Orzeszkowej - podejmują dwa ważne problemy - edukację dzieci i młodzieży oraz opiekę nad nimi w czasie pracy rodziców; drugą sprawą są prześladowania carskie wobec ludzi próbujących uczyć wbrew zakazom prawnym; pokazuje to niemożliwość realizacji założeń pozytywistycznych.

"Janko Muzykant" Sienkiewicza i "Antek" Prusa pokazują niemożliwość realizacji marzeń utalentowanych jednostek, jeżeli pochodzą one z niższych warstw - są skazane na niedouczenie i ciężką pracę aby przeżyć; ich talent może stać się ich zgubą; przy okazji jest pokazany stosunek wyższych warstw do niższych oraz ciemnota tych ostatnich.

Tak więc obraz społeczeństwa w literaturze pozytywistycznej mamy dość pełny i jasny, chociaż rzadko obiektywny; dominuje krytyczny stosunek do realizacji idei pozytywistycznych i społeczeństwa tego okresu.