Charakterystyka stronnictw politycznych w "Powrocie posła" Juliana Ursyna Niemcewicza.

Julian Ursyn Niemcewicz polityk, poseł na sejm, znany nam przede wszystkim jako wybitny poeta epoki Oświecenia, był człowiekiem dla którego nieobojętne były losy własnej ojczyzny. Działał on w stronnictwie patriotycznym i sprzeciwiał się konserwatywnym poglądom ludzi dążących do utrzymania dawnego porządku w Polsce. Jesienią 1790 roku w czasie obrad Sejmu Czteroletniego Julian Ursyn Niemcewicz napisał komedię polityczną "Powrót posła". Utwór ten powstał, aby ośmieszyć poglądy Sarmatów, a niezdecydowanych posłów zachęcić do głosowania na stronnictwo patriotyczne. Poeta pragnął zdemaskować istotne oblicze partii hetmańskiej, pokazać prawdziwe przyczyny jej postępowania i przedstawić proponowane przez patriotów postulaty będące, jego zdaniem jedynym możliwym wyjściem z obecnej sytuacji. Aby jak najlepiej dotrzeć do czytelnika i udowodnić mu mylność poglądów konserwatywnych, Niemcewicz przypisał bohaterom swojej komedii cechy reprezentujące poszczególne stronnictwa.

Starosta Gadulski to zwolennik dawnego ustroju w Polsce. To typowy Sarmata krytykujący nowoczesną edukację i będący przeciwnikiem społeczeństwa wykształconego. Sam nie jest człowiekiem uczonym, nie ma podstawowych wiadomości z historii ani z geografii, co uniemożliwia mu dobrą orientację w sytuacji politycznej. Nie wstydzi się on jednak swego nieuctwa, a nawet jest z niego dumny, mówiąc "Ja, co nigdy nie czytam, lub przynajmniej mało wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało".

Staroście najbardziej odpowiadała epoka saska, nazywana też nocą saską. Za panowania tej dynastii w Polsce panowała anarchia. Szlachta biesiadowała i bawiła się, nie myśląc o losach ojczyzny. Podobnie i Gadulski ucztuje, nadużywa alkoholu i jest przekonany, iż to co robi, służy Polsce. Nie zastanawia się on nad swoim postępowaniem ani nad tym, że przez ludzi jemu podobnych ojczyzna upadła. Innymi wadami Starosty, które przypisywano też konserwatystom, są chciwość, przekupstwo i egoizm. Dla niego liczą się przede wszystkim pieniądze i realizacja własnych dążeń. To właśnie dla pieniędzy ożenił się on z kobietą sentymentalną, owładniętą francuszczyzną, dla której bardziej niż pieniądze liczą się wartości duchowe. Starościna ma swoje chimery, mówi po francusku i żąda od męża spełniania swoich zachcianek, ale Starosta toleruje ją i częstokroć ulega jej kaprysom tylko po to, by nie dopuścić do rozwodu. W ich małżeństwie brakuje miłości i zrozumienia. Oboje są przez to nieszczęśliwi, ale Gadulski utrzymuje małżeństwo za wszelką cenę, by czerpać pieniądze z posagu żony. Nie zależy mu również na szczęściu własnej córki i skłonny jest oddać ją człowiekowi, któremu obojętne są losy kraju, lecz nie wspomina słowem o posagu. Gotów jest wydać ją za fircyka, nie licząc się z uczuciem Teresy do Walerego. Wątek miłosny zawarty w utworze niewątpliwie pomógł Niemcewiczowi zniechęcić czytelników do Starosty, a tym samym do stronnictwa sarmackiego, którego poglądy reprezentował.

Odmienne wrażenie na publiczności miał wywrzeć Podkomorzy z rodziną, któremu przypisane zostały cechy stronnictwa patriotycznego. Autor przedstawił go jako człowieka, dla którego najważniejsze jest dobro Polski. Podkomorzy krytykuje nierząd i swawolę. Jest zdania, że główną przyczyną upadku były zbytki. Szlachta przez swoją głupotę, przekupność i pijaństwo sprawiła, że Polska nie jest już taka jak dawniej. Liberum veto i wolna elekcja wyrządziły krajowi krzywdę, którą ciężko będzie naprawić. Podkomorzy krytykuje sejm, który zbierał się co dwa lata i kłócił się nie zajmując się sprawami istotnymi dla Rzeczypospolitej. Jego zdaniem sejm powinien obradować cały rok, a posłowie powinni starannie przygotowywać swoje wystąpienia ponieważ o ich randze nie decyduje długość, ale treść. Walery - syn Podkomorzego został wychowany przez rodziców na dobrego patriotę, człowieka mądrego, uczciwego i mocno zaangażowanego w sprawy patriotyczne. Jako poseł gardzi on prywatą i ratuje ojczyznę rzetelnie jej służąc. Tak jak jego ojciec uważa, że Polacy powinni przejmować od innych narodów tylko to, co jest dobre dla Polski:

"Niech wie człowiek jak inne narody się rządzą
Naśladuje ich cnoty, strzeże się w czym błądzą (...)
A jeźli w dalszym wieku zwiedzi obce kraje
Niech przyjmuje ich cnoty, nie śmieszne zwyczaje."

Rodzina Podkomorzego to ludzie mądrzy, postępowi i sprzeciwiający się poglądom konserwatystów. Reprezentują styl myślenia prawdziwych Polaków, którym zależy na ojczyźnie bardziej niż na pieniądzach i własnych celach.

Utwór "Powrót posła" napisany został przez Niemcewicza w pośpiechu i na zamówienie. Bohaterowie komedii odzwierciedlają postacie z ówczesnej rzeczywistości. Dopatrzono się podobieństwa Starosty do posła Suchorzewskiego, który wniósł apelację do Sejmu o zakazie wystawiania komedii z powodu jej oddziaływania na poglądy polityczne szlachty. Jednakże "Powrót posła" spotkał się z ogromnym przyjęciem publiczności. W dniu premiery Teatr Wielki pękał od natłoku widzów. Sztuka zebrała gromkie brawa oraz podziękowania i ukłony z loży królewskiej. Komedia Niemcewicza spełniła swoją agitacyjną rolę w Polsce i wkrótce przetłumaczona zostanie na inne języki.