Charakterystyka twórczości Tomasza Manna

Twórczość Tomasza Manna pod względem formalnym nie odbiega - przynajmniej na pierwszy rzut oka - od europejskiej tradycji epickiej XVIII i XIX w. "Zaokrąglony", zamknięty kształt utworów, narracja płynąca spokojnym, obiektywizującym nurtem, bogactwo językowe, ujęte w dyscyplinę stylu dążącego do doskonałości - to jego istotne cechy. Dopiero dociekliwsze badanie stwierdza wielką rozmaitość zastosowanych struktur, aż do skomplikowanych wielowarstwowych, niemal "antypowieściowych" włącznie (np. "Józef i jego bracia", "Doktor Faustus"), oraz niezwykłą giętkość języka, który łatwo daje się użyć do pastiszu, persyflażu, ociera się o zgoła niepokojącą ekwilibrystykę słowną zupełnie nowoczesnego autoramentu (np. "Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla").

Warstwa treściowa w utworach Tomasza Manna ogarnia każdy temat niejako z dwóch punktów widzenia: współczesnego i ponadczasowego zarazem. Ta jej właściwość przejawia się już choćby w tym, że niezależnie od tematu fabularnego, czerpanego z rozmaitych pokładów chronologii (od Mojżesza i Jakuba, przez średniowiecznego "Wybrańca", osiemnastowiecznego Goethego i Schillera, do postaci przeżywających drugą wojnę światową w "Doktorze Faustusie"), odnosi się ona zawsze do współczesnej autorowi rzeczywistości. I odwrotnie, aktualny pierwiastek fabularny rozpatrywany bywa przeważnie również w aspekcie przeszłości, a także przyszłości. Poza szeroką perspektywą chronologiczną, dążącą do ogarnięcia tworzywa w możliwie szerokich ramach czasowych, zwraca uwagę tendencja do kompleksowego ujmowania danej rzeczywistości, we wszelkich jej przejawach. Tego rodzaju uniwersalizm, będący postulatem w dobie Goethego, niezmiernie rzadko występuje w czasach dzisiejszych.

Mimo tak szerokiego zakresu tworzywa, który Mann opracowuje, dzieło jego wywołuje wrażenie jednolitości w tym sensie, w jakim to czyni muzyczny "temat z wariacjami". Sprawiają to powtarzające się w poszczególnych jego utworach problemy-motywy, wokół których skupia się uwaga autora. Naczelnym takim problemem jest ograniczoność ludzkiego istnienia, w tym również ograniczoność w czasie, jego przemijanie, nieuchronność śmierci oraz nasuwające się oczywiście pytanie o wagę, walor i ważność życia. Skala odpowiedzi na to pytanie w dziełach Manna sięga od kwietystycznego nihilizmu w młodzieńczej noweli "Rozczarowanie" (zresztą typowej dla utworów tego okresu) do heroizmu w "Lotcie w Weimarze" czy w "Doktorze Faustusie". W obu tych dziełach osobowościami heroicznymi - co zresztą jest regułą u Manna - są ludzie sztuki.