Demokracja szlachecka

Demokracja szlachecka to określenie systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów wykształconego w XV i XVI w., który w założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego, co stanowiło ewenement na skalę europejską owego czasu.

Badania historyka Daniela Beauvois dowiodły, iż demokracja szlachecka nie funkcjonowała. Szlachta w ogromnej większości nie zgłaszała się i nie głosowała na sejmikach ziemskich. Udział w głosowaniach nie przekraczał 5% narodu szlacheckiego. Obywatelami Rzeczypospolitej byli posiadacze ziemscy, którzy w minimalnym stopniu dopuszczali do głosu szlachtę.

Do konstytucji 3 maja został załączony aneks "Prawo o sejmikach", który wykluczał z życia obywatelskiego szlachtę bez własnej ziemi tzw. gołotę.

Sejmiki - organ reprezentacji szlachty; elekcyjne - wybierały posłów na sejm i uchwalały dla nich instrukcje , wybierały również obieralnych urzędników oraz deputatów do trybunału ( sejmiki deputackie ) ; sejmiki relacyjne - zwoływane po sejmie , by wysłuchać relacji posłów i ustosunkować się do konstytucji sejmowych . Sejmiki powiatowe ( skupiały szlachtę danego powiatu ) , ziemskie ( gromadziły szlachtę danej ziemi - na Mazowszu , Podlasiu , w woj. ruskim , w ziemi dobrzyńskiej , wieluńskiej , ostrzeszowskiej itp. ; sejmiki ziemskie miały prawa sejmików powiatowych ), wojewódzkie i generalne . Te ostatnie do końca XVl w. zwoływane dość rzadko , skupiały szlachtę całej prowincji ( Wielkopolski , Małopolski , Prus , Rusi , Litwy , Mazowsza itp. ) i obranych na sejmikach powiatowych lub wojewódzkich posłów sejmowych . Obradom sejmiku przewodniczył marszałek przy pomocy asesorów . Uchwały aż pod koniec XVll w. zapadały zwykle większością głosów . posłowie , senatorowie - reprezentanci ludu , ponieważ lud jest suwerenem .

Polska startowała jako patrymonium , ale już w dobie piastowskiej obok księcia istniała instytucja wiecu , w skład którego wchodzili urzędnicy centralni jak i terenowi , czyli na danej ziemi władca zwoływał urzędników i tam ogłaszał postanowienia . Uczestniczyli tam też przedstawiciele np. rycerstwa i możnowładztwa . K. Sprawiedliwy to władca wybrany przez możnowładców i Kościół - złamanie statusu Krzywoustego . Był to władca , który w zamian za wybór musiał dać pewne przywileje ( dla Kościoła ) .

II przywilej wydany przez Laskonogiego .

Z chwilą rozbicia dzielnicowego każda ziemia odtworzyła strukturę sprawowania władzy jaka istniała kiedyś w całym państwie - urzędy centralne i terenowe , odtworzyła się też duża liczba wieców .

W miarę słabnięcia władzy książęcej musiał się liczyć z opiniami dostojników i z interesem rycerzy . W tym czasie książęta chcąc uzyskać poparcie prowadzili politykę nadań i immunitetów , co prowadziło do rozpadu prawa książęcego i powstanie monarchii stanowej , gdzie istotnymi grupami społeczno - politycznymi było duchowieństwo , szlachta i mieszkańcy miast . Rycerze , którzy zaczęli się wtedy przekształcać w szlachtę , posiadali ziemie na tzw. prawie rycerskim , tzn. . że mogli się swobodnie rozporządzać - kupno , dziedziczenie , dzierżawa ( wszystkie formy własności ) . Jedyną ich powinnością był udział w wyprawach wojennych , przeważnie na koszt własny i właśnie ci rycerze i możnowładcy mieli możliwość artykulacji swych interesów jak i reprezentacji poprzez wiece dzielnicowe , które z czasem stawały się czymś w rodzaju samorządu terytorialnego . Co więcej wykształciła się praktyka , że tzw. urzędy ziemskie - wojewodowie , kasztelanowie mogły być obsadzane tylko przez szlachtę z danej ziemi . I w tym kierunku musiała iść polityka wszystkich władców z dynastii niepiastowskich i tak Wacław II zobowiązał się wobec szlachty małopolskiej i wielkopolskiej do przestrzegania istniejących praw . Warunkiem objęcia dziedzictwa po Kazimierzu Wielkim było dochowanie istniejących praw przez jego następcę Andegaweńskiego ( przywilej w Budzie ) , podobnie było z przywilejem w Koszycach , nawet Jagiełło musiał przed objęciem władzy zaprzysiądz istniejące prawa , w czasach Jagiełły po raz pierwszy uwidacznia się rola sejmików m. in. po pokoju w 1401 r. ( wykup ziemi dobrzyńskiej ) , sejmiki same zebrały potrzebną kwotę . Wraz z rozwojem przywilejów szlacheckich szlachta coraz bardziej stawała się narodem politycznym ( dwa ważne przywileje - nikogo bez wyroku sądowego więzić nie będziemy , cerkwicko - mierzawski gdzie król zobowiązał się do niepodejmowania działań politycznych o poważniejszym znaczeniu bez zgody sejmików ) .

Tu tkwi geneza polskiego parlamentaryzmu , ponieważ trudno było monarsze uzgadniać z każdym z sejmików z osobna swoje decyzje również i sejmiki poszczególnych ziem chciały znać swoje stanowiska , tak więc wykształcał się zwyczaj wysyłania posłów od sejmików ziemskich na zjazdy generalne prowincji - Małopolski , Wielkopolski , aby uzgodnić stanowiska , aż w wkrótce w 1493 r. wykształcił się sejm walny , złożony z Izby Poselskiej i Izby Senatorskiej W skład Izby Senatorskiej ...

O funkcji sejmu walnego zadecydowała konstytucja nihil novi sub omni mum - nic nowego bez zgody wszystkich , tzn. nic nowego bez zgody trzech sejmujących stanów , oraz nic nowego bez zgody wszystkich posłów ziemskich . Przyjęto , że posłowie reprezentują tylko i wyłącznie szlachtę danej ziemi . Następnym etapem kształtowania się parlamentu szlacheckiego były artykuły henrykowskie ( coś w rodzaju konstytucji - 1573 ) , w którym król zobowiązywał się do zwoływania sejmów oraz reformy pateriańskie . W dziedzinie sądownictwa kiedy Stefan Batory przekazał część swych uprawnień sądowniczych do trybunału Koronnego i sędziowie tego trybunału byli również wybierani na sejmikach tzw. deputackich . Tak więc na przełomie XVl / XVll w. obywatelstwo szlacheckie polegało na tym , że szlachcic miał monopol na posiadanie ziemi na tzw. prawie ziemskim , zapewnioną nietykalność osobistą , monopol na sprawowanie urzędów państwowych , a także możliwość artykulacji swych interesów jak i reprezentacji poprzez sejmiki i izbę poselską sejmu walnego , nie licząc możliwości wyboru króla ( elekcje ...)

Szlachta aczkolwiek bardzo ceniła swe przywileje i było z nich dumna , to jednak przy podejmowaniu decyzji kierowała się nie tylko interesem publicznym , ale też własnym prywatnym interesem majątkowym i zarobkowym . Dotąd dokąd była jeszcze prawie rodzinna dynastia , która kierowała się interesem Rz. P. , i dotąd dokąd jeszcze szlachta średniozamożna , posiadająca przeważała , dotąd interesy publiczne nie kolidowały z interesami prywatnymi . Istniała też wysoka ... polit. Wśród elit rozumienie wagi spraw wspólnych , ta równowaga zaczęła się chwiać w I poł . XVll w.

- interes monarchy ( Wazowie ) nie był tożsamy z interesami Rz. P.

- duża liczba szlachty bezrolnej i małorolnej została uzależniona od swych patronów jakimi byli magnaci . W ten sposób powstał bardzo niebezpieczny związek : patron którym magnat dawał ochronę i protekcję poszczególnych szlachciców w postaci dzierżawy , zatrudnienia w swym majątku , przez poparcie na określone godności ziemskie , natomiast szlachcic winien udzielić poparcia dla swego dobrodzieja szczególnie na sejmikach i w sejmie walnym . W ten sposób magnateria krok po kroku przejmowała kontrolę nad sejmikami ziemskimi .

Przełomem było liberum veto 1652 r. kiedy okazało się , że mocą konstytucji nihil novi głosem jednego posła można zerwać sejm walny .W ten sposób przy paraliżu s