Gatunki literackie charakterystyczne dla baroku

W zakresie gatunków literackich barok przejął wzorce ukształtowane wcześniej. W obrębie liryki pozostał wierny większości uznanych gatunków literackich, przejął elegie, sonety, sielanki, hymny, a także różne gatunki poezji retorycznej i dworskiej: od wierszy ulotnych o charakterze towarzyskim, poprzez aktualną poezję polityczną, aż do metafizycznych medytacji. Barok pozostał wierny zespołowi tradycyjnych alegorii. Kształtował również własne obrazy, niekiedy z założenia niejasne.

Epika. W okresie baroku w Europie dominowały romanse rycerskie i romanse pastoralne (pastoralne = pasterskie; był to charakterystyczny wytwór kultury dworskiej - przedmiotem tych romansów było życie pasterzy, traktowane podobnie jak w sielance. W idyllicznym otoczeniu i pasterskim przebraniu przedstawiano przygody - głównie miłosne - osób z wyższego towarzystwa). Nastąpił bujny rozwój takich gatunków piśmiennictwa, jak pamiętniki i relacje z podróży. Nadal - jak w późnym renesansie - dużą popularnością cieszyły się poematy epickie. Niedoścignionym wzorem dla twórców barokowych - licznie naśladowanym - była "Jerozolima wyzwolona" T. Tassa. Mimo dominującej roli czynnika religijnego i działalności zakonu jezuitów, duży wpływ na rozwój kultury barokowej miały także instytucje świeckie: dwory królewskie i magnackie. Właśnie im zawdzięczamy narodziny jednego z podstawowych wytworów XVII-wiecznej kultury - opery.

Opera. Widowisko słowno-muzyczne, ukształtowane u schyłku XVI wieku we Florencji przez pisarzy i muzyków, którzy dążyli do odrodzenia tragedii greckiej. W okresie baroku opera miała wyłącznie poważny charakter. Tematy do niej czerpano z mitologii bądź historii starożytnej. Na przełomie XVII i XVIII stulecia ukształtowała się opera komiczna - libretto miało tu charakter żartobliwy i lekki. Prawdziwe triumfy opera święciła w dwóch następnych stuleciach: w wieku XVIII i XIX. W związku z dużym zapotrzebowaniem na libretta działali wówczas pisarze, którzy zajmowali się prawie wyłącznie tym gatunkiem. Libretto (z włoskiego) - tekst literacki do większego utworu muzyczno-wokalnego: np. opery, operetki, musicalu, oratorium. Poza operą w czasach baroku rozwijał się teatr jezuicki. Sceny teatralne istniały przy licznych wówczas szkołach jezuickich. Grano na nich przedstawienia z tekstami religijno-dydaktycznymi. Tematy czerpano z Biblii i żywotów świętych. Aktorami byli uczniowie. Poza aulami szkolnymi wystawiali oni przedstawienia także na placach miejskich. W Polsce ważną rolę w rozwoju teatru odegrał teatr dworski Władysława IV. XVII wiek kontynuował dramat elżbietański, w którym zaznaczyły się wpływy baroku. Istotną rolę odegrała tu twórczość wybitnego dramaturga hiszpańskiego Calderona (1600-1681). Calderon de la Barca był autorem około 300 utworów, w tym komedii, dramatów historycznych i współczesnych, utworów filozoficznych. Najbardziej znane to: "Alkad z Zalamei", "Książę niezłomny", "Życie snem". Zgodnie z estetyką baroku dramaty Calderona były pełne gwałtownych kontrastów i rzeczy niesamowitych, zarówno w portretach psychologicznych postaci, jak i w sferze stylistyki. Romantycy podziwiali Calderona na równi z Szekspirem, uważali go za sprzymierzeńca w walce z klasykami. Tematy literackie, popularne w okresie baroku, dotyczyły głównie zagadnień religijnych, moralnych, politycznych, a także dworskich. W Polsce rozwijał się zwłaszcza nurt dworski (J. A. Morsztyn), obywatelsko-religijny (W. Potocki), pamiętnikarski (J. Ch. Pasek), liryka miłosna i refleksyjna (D. Naborowski).

Dokładniejsze omówienie niektórych gatunków charakterystycznych dla epoki baroku:

Sonet - utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ, tzw. sonet włoski, o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Williama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). Sonet do literatury polskiej wprowadzili: J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literackich, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

Epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.

Pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).

List - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liście kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").