I Wojna Światowa

GENEZA I WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Konflikty o kolonie

• - Niemcy : Francja ( Alzacja, Lotaryngia, Maroko )
• - Francja : Włochy ( Korsyka, Tunis )
• - Francja : Anglia ( Kanał Sueski, Afryka Środkowowschodnia )
• - Rosja : Anglia ( Afganistan, Persja )
• - Anglia : Niemcy ( Bliski Wschód, panowanie na morzu )
• - Niemcy : Rosja ( Bałkany, Cieśniny Czarnomorskie )
• - Japonia : Rosja ( Mandżuria, Korea, Chiny )
• - Turcja : Włochy ( Trypolitania )
• - Niemcy : Japonia ( Chiny, wyspy na Pacyfiku )
• - Austro-Węgry : Rosja ( Bałkany )

2. Powstanie dwóch przeciwstawnych bloków politycznych i militarnych

Trójprzymierze ( państwa centralne )

• - Niemcy
• - Włochy
• - Austro-Węgry

Trójporozumienie ( entente cordiale )

• - Anglia
• - Rosja
• - Francja
• - Serbia
• - Japonia
• - Włochy
• - Rumunia
• - USA

3. Konflikty lokalne

• - pierwszy kryzys marokański 1905 - 1911 między Francją a Niemcami o panowanie w Maroku, które ostatecznie dostało się Francji
• - drugi kryzys marokański 1911 - 1912 między Włochami a Turcją o Trypolis, trafia on do Włoch
• - „kocioł bałkański" - Bałkany to mozaika narodowościowa i religijna

• - Turcja walczy o utrzymanie wpływów na Bałkanach
• - Austro-Węgry dążą do ekspansji na Bałkany; 1908 aneksja Bośni i Hercegowiny
• - Rosja utrzymuje wpływy w Serbii
• - I wojna bałkańska 1912 r. : Bułgaria, Serbia, Czarnogóra, Grecja przeciw Turcji
• - II wojna bałkańska 1913 r. : Serbia, Grecja, Rumunia, Turcja przeciw Bułgarii

Przyczyną bezpośrednią  I wojny światowej był zamach 28 czerwca 1914 w Sarajewie ( stolicy Bośni ). Przedstawicie organizacji „mlada bosna" Gawriłow Princip dokonał zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię

Wybuch wojny : 28 VII 1914 Austro-Węgry wypowiedział wojnę Serbii

• - 1 VIII - Niemcy : Rosja
• - 3 VIII - Niemcy : Francja, Belgia
• - 4 VIII - Anglia : Niemcy
• - 6 VIII - Austro-Węgry : Rosja
• - 6 VIII - Anglia : Austro-Węgry

PRZEBIEG WOJNY

• 1. Główne fronty
• - front zachodni : Niemcy z Francją, Anglią i Belgią
• - front wschodni : Niemcy, Austro-Węgry przeciw Rosji ( bitwa pod Gorlicami, oblężenie Przemyśla )
• - front bałkański : Austro-Węgry, Bułgaria, Turcja przeciw Serbii i Rosji
• - front włoski : Włochy przeciw Austro-Węgrom
• - front kaukaski : Turcja przeciw Rosji
• - wojna na morzu

Nowe bronie użyte podczas wojny : bunkry, okopy, zasieki z drutu kolczastego, moździerze, broń automatyczna, granaty ręczne, miotacze ognia, gazy trujące ( tlenek węgla, gaz musztardowy : pierwszy raz użyto pod Ipp, Belgia ), maski gazowe, czołgi ( Soma 1916 ), samoloty myśliwskie i bombowce, sterowce, okręty podwodne ( U-Boty ), bomby głębinowe, miny przeciwpiechotne

Charakter wojny :

• - charakter światowy, objęła większość krajów
• - wojna totalna, całkowita
• - stosowano wszystkie metody i środki walki przeciw wrogu
• - błyskawiczna, a później pozycyjna

SKUTKI I WOJNY ŚWIATOWEJ

Straty :

• - ludnościowe ( 78 % straty na frontach, 22 % starty ludności cywilnej )
• - po stronie Entanty - 3,5 mln + 750 tyś zmarło z ran
• - po stronie państw centralnych - 2,5 mln, 751 tyś z ran zmarło, co 8 zmobilizowany zginął, 400 tyś Polaków zginęło
• - materialne

320 mld $ kosztowała wojna = ruina gospodarcza państw walczących

• - terytorialne
• - Niemcy straciły : wszystkie kolonie na rzecz Anglii i Francji, Alzację i Lotaryngię, Wielkopolskę, Śląsk, Pomorze gdańskie, Niemcy zostały całkowicie rozbrojone
• - Austria straciła : południowy Tyrol, Triest, część krainy Kartyni ( Bośnia i Hercegowina ), Węgry, Czechy, Słowacja, Galicja
• - Bułgaria utraciła 1/3 powierzchni
• - Węgry straciły 2/3 przedwojennego terytorium
• - Turcja zmalała do 1/5
• - powstanie nowych państw

Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Czechosłowacja, Austria, Węgry, Królestwo SHS ( Jugosławia ), Irlandia, Islandia

• - rewolucja w Rosji, powstanie pierwszego państwa socjalistycznego
• - upadek cesarstwa niemieckiego, powstanie Republiki Wajmarskiej
• - upadek monarchii Austro-Węgierskiej
• - USA- wzrost roli, urosło do mocarstwa
• - Narodziny faszyzmu
• - Powstanie Ligi Narodów

Postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec

• - demilitaryzacja ( zniszczenie przemysłu zbrojeniowego, zniesienie powszechnej służby wojskowej, ograniczenie armii do 100 tyś, kasacja ciężkiej floty wojennej, okrętów podwodnych i lotnictwa
• - zwrot Francji terenów Alzacji i Lotaryngii
• - protektorat zwycięskich mocarstw z Zagłębiu sary
• - oddanie Belgii okrętów Eupen i Malmedy
• - znaczne straty terytorialne
• - przepadek wszystkich kolonii niemieckich na rzecz zwycięskich mocarstw
• - odszkodowania wojenne w wysokości 140 mln marek w złocie

Utworzenie Ligi Narodów

• - organizacja założona z inicjatywy prezydenta USA Wilsona, miała zapobiegać konfliktom zbrojnym na świecie
• - nie weszły do niej Niemcy, Rosja, USA
• - najwyższym organem Ligi była Rada ( czterech stałych członków : W. Brytania, Francja, Włochy, Japonia oraz czterech wybieranych okresowo )
• - siedziba Ligi była w Genewie

REWOLUCJA W ROSJI

Przyczyny wybuchu

• - kryzys gospodarczy
• - kryzys żywnościowy
• - olbrzymi nacisk podatkowy i pańszczyźniany
• - absolutne rządy cara
• - dążenie burżuazji do przejęcia władzy
• - bardzo szybki wzrost liczebny klasy robotniczej
• - powstawanie partii robotniczych
• - chęć przejęcia przez te partie władzy
• - niepowodzenie na frontach
• - protest przeciwko wojnie

Wybuch rewolucji lutowej

• - 21 luty ( 6 III u nas ) 1917 strajki w zakładach w Petersburgu
• - demonstracja uliczna 21-26 luty
• - bunt oddziałów wojskowych i przejście na ich stronę robotników
• - rząd carski zostaje aresztowany - car Mikołaj II abdykuje

System dwuwładzy w Rosji

• - Tymczasowy Komitet Dumy utworzony przez przedstawicieli Dumy. Tworzą Rząd Tymczasowy na czele z Jerzym Lwowem. Jest to rząd burżuazyjny, chce nadal prowadzić wojnę u boku Entanty
• - Powstaje Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Jest to rodzaj rządu utworzony przez robotników, chcą zawrzeć pokój z Niemcami, zaprzestać wojnę

Rola Włodzimierza Lenina

• - przyjazd ze Szwajcarii do Petersburga i jego tezy kwietniowe - 3 IV ( 16 u nas )
• - przejąć władzę
• - zakończyć wojnę
• - przeprowadzić reformy w duchu socjalistycznym „ cała władza w rękach rad"
• - przeprowadzić II rewolucję robotniczą

SPRAWA POLSKA W I WOJNIE ŚWIATOWEJ

• 1. Orientacje polityczne społeczeństwa polskiego w czasie I wś
• - prorosyjska - Roman Dmowski
• - na państwa centralne - PPS Galicja
• - niepodległościowa - liczyć na własne siły - Józef Piłsudski
• - rewolucyjna - „niech się imperialiści wykrwawią, a na ich gruzach powstanie duże państwo" - PPS lewica, SDKPiL
• - germanofilska - liczyć na najsilniejsze państwo - Niemcy - Władysław Studnicki
• - trialistyczna - oparcie się o Austro-Węgry i stworzenie wspólnej monarchii

• 2. Polski czyn zbrojny

Polskie oddziały paramilitarne przed wybuchem wojny

• - 1908 - Związek Walki Czynnej w Lwowie - Kazimierz Sosnkowski
• - 1910 - Związek Strzelecki - Władysław Sikorski
• - 1910 - Strzelec - Józef Piłsudski
• - Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół"

Organizacje te utworzyły w 1912 r Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych od 1913 r Normalna Komisja cel koordynacja działań w Galicji

16 sierpień 1914 - Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i posłowie Koła Polskiego w Galicji utworzyli naczelny Komitet Narodowy

Polski oddziały zbrojne

• - po stronie Rosji walczy legion Puławski ( liczy od 800 do 1000 osób )
• - po stronie Austro-Węgier - Legiony polskie 1914 - 1917 podporządkowane Naczelnemu Komitetowi Narodowemu, w 1915 liczyły 15 tyś osób

• - I brygada kadrowa - Piłsudski
• - II brygada kadrowa - płk. Józef Haller
• - III brygada kadrowa - płk. Stanisław Szczeptycki

• - Po stronie Francji - Legion Bajoński 1914 r. 1917 - armia polska we Francji pod dowództwem J. Hallera ( była to słynna błękitna armia, w kwietniu 1919 wracają do Polski )

• 3. Kryzys przysięgowy - 2 VIII 1917 - Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu i braterstwa broni z Niemcami. I i III Brygada zostaje internowana, Piłsudski i Sosnkowski zostali osadzeni w twierdzy w Magdeburgu. II Brygada złożyła przysięgę, została przekazana Austro-Węgrom jako korpus posiłkowy

• 4. Powstanie polskiej organizacji wojskowej i jej losy

Polska Organizacja Wojskowa - tajna organizacja utworzona na rozkaz J. Piłsudskiego w Królestwie Polskim w 1914 r.

• - niezależna od jakichkolwiek orientacji ( do 1915 prowadziła działania przeciw Rosji, po kryzysie przysięgowym w 1917 wystąpiła przeciw państwom centralnym )
• - w listopadzie 1918 POW uczestniczyła aktywnie w rozbrajaniu okupantów
• - pierwszym komendantem POW był Tadeusz Żuliński, pod koniec wojny funkcję tę pełnił płk. Edward Rydz Śmiały

WIELKA LICYTACJA

Całokształt zabiegów państw zaborczych mających na celu pozyskać Polaków do walki

• 1. Stanowisko mocarstw w sprawie Polski
• - 14 VIII 1914 książę Mikołaj Mikołajewicz - odezwa do Polaków zapowiadająca zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara
• - podobne odezwy główno-dowodzących państwami centralnymi
• - 5 XI 1916 - autorem jest cesarz Niemiec i Austro-Węgier - zapowiadają stworzenie nowego Królestwa Polskiego z ziem pozyskanych od Rosji
• - 25 XIII 1916 Mikołaj II zadeklarował dla ziem polskich wolność, zjednoczenie i własny ustrój
• - 27 III 1917 Piotrogrodzka Rada delegatów Robotniczych i Żołnierskich - Polacy mają prawo do niepodległości
• - 30 III 1917 - Rząd tymczasowy zapowiada utworzenie niepodległego państwa w sojuszu wojennym z Rosją
• - 15 XI 1917 - Deklaracja Praw Narodów Rosji : „każdy naród ma prawo do samookreślenia, aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa
• - 28 VIII 1918 - Rosja anulowała traktaty rozbiorowe
• - 5 I 1918 Lloyd George premier W. Brytanii opowiedział się za niepodległością Polski
• - 8 I 1918 - prezydent USA Whodrow Wilson zażądał w 14 punktach suwerennego, niepodległego państwa polskiego

LOKALNE OŚRODKI PAŃSTWOWOŚCI POLSKIEJ

Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego - 19 X 1918 - Jan Michejck - Śląsk Cieszyński - 30 X przejmuje władzę państwową na Śląsku Cieszyńskim, 5 XI ustaliła porozumienie z Ceskim Narodnim Viborem pro Slezko - podział Śląska według zasady etnicznej

Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie - 28 X 1918 - Wincenty Witos - Zachodnia Małopolska - przejmowała władzę z rąk austriackich, organizowanie lokalnej administracji polskiej, rozbrajanie garnizonów

Tymczasowy Rząd Ludowy republiki Polskiej w Lublinie - 6 / 7 Xi 1918 - Daszyński, Rydz-Śmiały - Lubelszczyzna - wydanie manifestu : powstaje państwo, zwołanie sejmu, szerokie reformy socjalne ( nacjonalizacja przemysłu, bezpłatne nauczanie, swobody obywatelskie

Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu - 10 XI 1918 - Wojciech Konfanty, Wł. Seyda - Wielkopolska - zwołanie sejmu dzielnicowego na 3 XII, przejmowanie administracji z rąk niemieckich, tworzenie Rad Ludowych i organizacji militarnych

Rady Delegatów Robotniczych - 5 XI 1918 - Warszawa, Zamość, Płock, Zagłębie Dąbrowskie : komunistyczne : Z. Dąbrowskie, Łódź - na wzór sowiecki, rewolucja, nacjonalizacja ziem; lewicowe : PPS, zabezpieczenie majątków po okupantach, apel o szerokie reformy społeczne

Republika Tarnobrzeska - 6 XI 1918 - Tomasz Dąbala, kś. Okonia - powiat tarnobrzeski - utworzenie Komitetów Gminnych, Milicji Chłopskiej, przejmowanie urzędów austriackich, ukrócić samowolę obszarników

Rada Regencyjna - powstała z inspiracji zaborców - 12 IX 1917 - Al. Kwiatkowski, książę Zdzisław Lubomirski, Józef Ostrowski - zasięg na całe Królestwo - namiastka najwyższej władzy państwowej w Królestwie, 7 X 1918 ogłosiła manifest głosząc utworzenie niepodległego Państwa Polskiego, 23 X powołanie rządu z Józefem Świerzym, 27 X dekret o utworzeniu wojska

Komitet Narodowy Polski w Paryżu - 15 VIII 1917 - Dmowski, Haller, Paderewski - emigracja - jesień 1917 uznanie przez rządy Francji, Anglii, Włoch, USA jako namiastkę rządu i ambasady kraju za granicą, zwierzchnik sił zbrojnych na emigracji

ODRADZANIE SIĘ NIEPODLEGŁEGO PAŃSTWA POLSKIEGO

• 1. Wydarzenia w Warszawie

10 XI - zdobycie Belwederu

10 XI - do Warszawy przybywa Józef Piłsudski uwolniony z więzienia w Magdeburgu

11 XI - Rada Regencyjna oddaje całość władzy Wojskowej Piłsudskiemu

14 XI - Rada regencyjna oddaje Piłsudskiemu całość władzy cywilnej i rozwiązuje się

• 2. Pierwsze rządy

Rząd Lubelski - Daszyński - 7 - 17 XI 1918 - rząd lewicowy, nie uznały do KNP w Paryżu, Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu, Polska Komisja Likwidacyjna w Lublinie, Ndecja

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego - 17 XI - 16 I 1919 roku - rząd lewicowy o charakterze umiarkowanym, PPS, PSL

Powołanie Rządu Centroprawicowego na czele z Ignacym Paderewskim, 16 I 1919 - 27 XI 1919

Pierwsze decyzje Piłsudskiego i Rządu Moraczewskiego

• - 22 XI dekret o najwyższej władzy państwowej na mocy którego Piłsudski staje się najwyższą władzą w państwie jako Tymczasowy
• - Naczelnik Państwa
• - Mógł mianować i odwoływać rząd
• - Zatwierdzać akty ustawodawcze;
• - Władzy Piłsudskiego nie chciały uznać Ndecja, KNP w Paryżu

Ustalenie granic Polski

Sposoby : otrzymanie, plebiscyty, powstanie, wojna

WALKA O GRANICE ZACHODNIE

• 1. otrzymane decyzją konferencji wersalskiej ( 1918-19 ):
• Wielkopolska ( po zwycięskim powstaniu wielkopolskim w grudniu i styczniu; sygnał : przyjazd Paderewskiego do Poznania
• Część Pomorza Gdańskiego z 70 kilometrowym dostępem do morza ( Gdańsk - wolne miasto ), bez portów, tylko z małe : Puch, Hel
• ziemie Królestwa Polskiego, tzw. Galicja zachodnia ( od Sanu po Kraków )
• 2. Tereny sporne - plebiscytowe :

Warmia, Mazury, Powiśle, Górny Śląsk

11 VII 1920 r plebiscyt na Warmii i Mazurach, 3 % głosowało za przyłączeniem do Polski, 5 gmin głosuje za Polską na Warmii i 3 na Mazurach. Łącznie głosowało 2080 gmin

• - Sprawa Śląska Cieszyńskiego 23 I 1919. Czesi złamali porozumienie i zajęli Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawę, 29 - 31 I - 3 dniowa bitwa Polsko czeska wygrana przez Polaków, zawieszono działania wojenne; oddano tę sprawę konferencji w lipcu 1920 w Spa ( Belgia ) : przyznaje te ziemie Czechom ( bo Polska „kraj sezonowy" )
• - Górny Śląsk

8 VIII 1919 na skutek krwawych zajść w kopalni Mysłowice wybucha I powstanie Śląskie zakończone klęską

Terror bojówek niemieckich wobec Polaków powoduje wybuch II powstania Śląskiego. W 19/20 VIII 1920 powstanie obejmuje cały okręg przemysłowy, pomimo początkowych sukcesów powstania upadło na terenach spornych miał się odbyć plebiscyt

20 III 1921 plebiscyt. Za Niemcami 707 tyś, za Polską 479

Niezadowoleni z wyniku plebiscytu Polacy rozpoczynają walkę 3 V 1921 - IV Powstanie Śląskie ( hamowane przez polityków )

Podział Śląska 12 X 1921 decyzją Ligi Narodów Polsce przyznano 29 % Śląska; 46 % ludność na tym terenie, po stronie niemieckiej pozostało ½ mln Polaków; otrzymaliśmy połowę hut koksu i żelaza, 76 % kopalń węgla, Niemców po stronie polskiej : 260 tyś.

WALKA O GRANICE WSCHONIE

• - walka o granice wschodnie - wojna polsko - bolszewicka 1918 - 1920

• - starcie się dwóch idei : idea niepodległości ( Polska ) - idea rewolucji światowej ( bolszewicy, Rosja )
• - dwie koncepcje rozwiązania granicy wschodniej
• - idea federacji - Piłsudski - Związanie z Polską Litwy, Białorusi, popieranie Ukrainy, odgrodzenie się od Rosji, niezależnych państw
• - idea inkorporacji - Dmowski - Narodowa Demokracja, przyłączenie ziem wschodnich o dużym odsetku Polaków

• - rozpoczęcie działań wojennych

• - 17 XI 1918 - początek czerwonego marszu na zachód
• - Rosjanie tworzą Rady Robotnicze
• - Walka z oddziałami polskimi
• - Tworzenie „czerwonych rządów" przeważnie z polskich komunistów i Żydów, np. w lecie 1918 w Moskwie powstał Komunistyczny Rząd Polski na czele ze Stefanem Hetmanem
• - Rosjanie zajęli : Białoruś, Ukrainę, Litwę

• - II etap „czerwonego marszu" na zachód - 12 I 1918

• - Wyprzedzające kontruderzenie polski - 16 IX 1919 do lipca zajęto mocne obszary kresowe : Wilno, Nowogródek
• - Rokowanie pokojowe to czysta gra na zwłokę, w tym czasie zwiększyli swoją armię pięciokrotnie, armia rosyjska wynosiła ok. 5 mln żołnierzy

• - stosunek do wojny innych państw

• - stosunek państw europejskich jest wrogi, robotnicy strajkują w myśl hasła „ręce precz od kraju rad"
• - 21 IV 1919 sojusz z Ukraińską republiką Ludową
• - kolejne kontruderzenie polskie - 25 IV 1920, 7 V - Edward Rydz Śmiały dotarł do Kijowa

TRUDNOŚCI W UNIFIKACJI : OSIĄGNIĘCIA ODBUDOWY I INTEGRACJI PAŃSTWA

Unifikacja to zespolenie, połączenie, wyrównanie, ujednolicenie

• 1. Straty i zniszczenia wojenne
• - straty ludzkie

• - 400 tyś osób zginęło ( żołnierzy )
• - 100 tyś przy obronie granic
• - 300 - 400 tyś ludności cywilnej

• - zniszczenia w rolnictwie

• - 20 % ziemi leżało odłogiem, co 5 - te gospodarstwo
• - 90 % terytorium - działania wojenne

• - zniszczenia w przemyśle

• - tabor kolejowy zniszczony w 90 %
• - cały przemysł Górnego Śląska zniszczony
• - po wojnie ocalało 14 % przemysłu sprzed wojny

• 2. Sąsiedzi, ludność, mniejszości narodowe :
• - Rumunia, Łotwa - przychylne państwa
• - Granice sztuczne, długie, trudne do obrony
• - Ludność w 1921 - 27,2 mln; w 1939 - 35,1 mln = za granicą 7-8 mln Polaków
• - Mniejszości narodowe : Polacy 69%; Ukraińcy, Żydzi, Niemcy, Białorusini, inni
• 3. Trudności w zespoleniu
• - różnice narodowościowe
• - różnice w wyznawaniu religijnym
• - drastyczne różnice w rozwoju

• - zabór pruski - Wielkopolska - spichlerz gospodarczy Niemiec; Śląsk bardziej uprzemysłowiony
• - zabór rosyjski - funkcjonują okręgi przemysłowe
• - Galicja - zastój, bieda galicyjska

• - nierównomierny rozwój zaborów i różne funkcje przez nie pełnione
• - zlepek całkowicie odmiennych gospodarczo i cywilizacyjni regionów
• - brak środków inwestycyjnych
• - brak kadr oświatowych, technicznych, prawnych, administracyjnych, pochodzili z Galicji
• - brak doświadczeń, tradycji w kierowaniu własną gospodarką
• - brak rynku wewnętrznego
• - zerwanie dotychczasowych więzi ekonomicznych
• - różna waluta
• - odmienne systemy prawne
• 4. Postawa społeczeństwa polskiego
• - przekreślić mit, że Polska to państwo sezonowe
• - mobilizacja całego społeczeństwa czynnikiem łączącym, scalającym było wojsko polskie, które jednoczyło wszystkie warstwy społeczne, było skałą patriotyzmu
• - pierwsze osiągnięcia powojennego okresu

• - utworzenie rynku wewnętrznego i dostosowanie produkcji do jego potrzeb
• - odbudowa i zinterpretowanie sieci kolejowej
• - zrekonstruowanie gospodarki rolnej
• - rozpoczęto budowę portu i miasta Gdyni
• - rozwój floty handlowej

• - odbudowa oświaty

• - 7 II 1919 dekret naczelnika państwa o powszechnym obowiązku szkolnym w zakresie szkoły podstawowej
• - 40 % analfabetów
• - samorzutna akcja budowy szkół
• - tworzenie wyższych uczelni
• - KUL
• - Akademia Górnicza w Krakowie
• - Uniwersytet w Poznaniu
• - Uniwersytet wileński
• - SGGW w Warszawie

• - rozwój kultury

• - rozwój oświaty pozaszkolnej
• - Towarzystwo czytelni Ludowych - zabór pruski
• - Polska macierz Szkolna - zabór rosyjski
• - Towarzystwo Szkoły Ludowej - zabór austriacki
• - od 1921 tworzone są Uniwersytety robotnicze i Ludowe
• - powstają instytuty badawcze
• - powstają towarzystwa naukowego