Ideał religijny i rycerski średniowiecza

Krzyż i miecz były symbolami ideałów średniowiecznego człowieka. Kulturę duchową, a od pewnego czasu również materialną tworzył przede wszystkim Kościół. Rywalizowała z Kościołem we wczesnym średniowieczu tylko jedna instytucja - dwór królewski. Na dworze takim do świeckich należało tylko władanie mieczem. Turnieje, gonitwy, walki, pojedynki były domeną książąt i rycerzy. Do wydawania dokumentów miał niepiśmienny król czy książę kanclerza, a ten był duchownym.

Świeckim wzorcem bohatera był rycerz - człowiek obdarzony wielkimi przymiotami ducha i ciała, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. Piśmiennictwo związane z postacią rycerza jest bogate i zróżnicowane. W poematach rycerskich ceniono głównie kunszt rycerza, jego odwagę, nadludzką siłę, a także dążenie do doskonałości etycznej, dworność, zdolność do wielkiej miłości. W literaturze germańskiej przeważa typ groźnego i posłusznego wojownika, uczestniczącego w krwawych dramatach, w których ważną rolę odgrywa motyw zemsty, rywalizacji ("Pieśń o Nibelungach" z ok. 1200 r.). W czasach świetności epiki rycerskiej we Francji ważną rolę odgrywały chansons de gestes czyli "pieśni o czynach". Najbardziej znany utwór tego gatunku to "Pieśń o Rolandzie", opiewająca męstwo i śmierć hrabiego Rolanda (postać historyczna, jeden z dowódców Karola Wielkiego), "rycerza bez skazy", przedstawionego na wzór legendarnych postaci ludowych i bohaterów homeryckich. W krajach zachodnich krążyły też liczne wersje celtyckiej legendy o królu Arturze i jego rycerzach Okrągłego Stołu. Popularnością cieszyły się romanse rycerskie, np. legenda o Tristanie i Izoldzie.

Bohaterowie średniowiecznych utworów poddani są różnego rodzaju próbom, z których wychodzą zwycięsko. Nagrodą za ich dzielność, odwagę i spryt jest ręka ukochanej kobiety i przyjęcie do grona wybranych, szlachetnych rycerzy. W przygodach i przeżyciach bohaterów ważną rolę odgrywają elementy fantastyczne i magiczne, zaczerpnięte ze świata wierzeń i podań ludowych oraz motywów baśniowych Wschodu. Ważny jest też motyw św. Graala (kielich z Ostatniej Wieczerzy; kielich w którym została zebrana krew Chrystusa, gdy umierał na krzyżu).

W późniejszym czasie literatura rycerska przeżywa kryzys, czego przejawem są postacie błędnych rycerzy potraktowane satyrycznie, a nawet groteskowo. Słynny hiszpański utwór (pocz. XVII w.) M. Cervantesa "Don Kichot z La Manczy" jest literackim świadectwem dewaluacji wzorców rycerskich.

Na literaturę religijną średniowiecza składają się wierszowane legendy, pisane prozą żywoty, biografie, opowiadania. Bardzo wiele tekstów pisanych było z myślą o odbiorcy ludowym. Istnieją też teksty opiewające postaci ojców Kościoła, wybitnych teologów, mistyków, myślicieli, reformatorów, przeznaczone dla ludzi bardzo wykształconych. Drugim wzorcem bohatera średniowiecznego, występującego w bogatej literaturze religijnej, był święty. W zachodniej literaturze hagiograficznej popularne były dwa wzorce postaci świętego. Pierwszym była postać świętego, nieugiętego bojownika, walczącego i ginącego za wiarę. Jest to ideał z czasów krucjat, chrystianizacji krajów pogańskich i walk z islamem, spokrewniony ściśle z literaturą rycerską. Drugim typem postaci świętego był asceta, człowiek wyrzekający się majątku i szczęścia osobistego, znoszący jak św. Aleksy w pokorze cierpienia, wiodący życie skromne i pełne pobożności. W średniowieczu dominuje pogląd, że osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci. Wszystko, co ziemskie, jest naznaczone przemijaniem "marnością", piękno i uroda są złudzeniem, zaszczyty, majątek, sława - rzeczą nietrwałą, dlatego już za życia należy myśleć o wieczności, o śmierci, czemu daje wyraz jedno z najpopularniejszych haseł średniowiecza: "memento mori" - "pamiętaj o śmierci".

Wspomniana "Legenda o św. Aleksym" jest odzwierciedleniem jednego z zasadniczych ideałów średniowiecznego światopoglądu - życia w ascezie, nastawionego na osiągnięcie świętości kosztem samoudręczenia i rezygnacji z uroków doczesności. Treścią wiersza są losy młodzieńca z bogatego rodu, który, wzgardziwszy szczęściem doczesnym, opuścił dom, by prowadzić życie żebracze. Po latach trafił, nie rozpoznany, na dwór ojca, gdzie żył jak nędzarz. Dopiero cudowne znaki pozwoliły rozpoznać w nim zaginionego syna i męża.

Najwcześniejsze teksty hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych - męczenników, głównie św. Wojciecha (trzy żywoty w jęz. łacińskim z X/XI w.). Popularne byłe też legendy dotyczące życia św. Stanisława, zamordowanego na Skałce z polecenia Bolesława Śmiałego (XI w.). Poćwiartowane ciało biskupa ponoć w cudowny sposób zrosło się po śmierci.

Typy bohaterów, które stworzyła literatura średniowieczna, mają wiele cech znamiennych dla ludzi tej epoki. Wyrażają tęsknotę za doskonałością i wiarę w możliwość pełnego i sprawiedliwego - w oczach Boga i ludzi - przeżycia swoich ziemskich dni w nadziei na zapłatę w życiu wiecznym.