Inspiracje biblijne w literaturze

Biblia i Antyk to dwa źródła kultury europejskiej z łaciny biblia - książka. Zbiór ksiąg uważanych przez Żydów i chrześcijan za święte. Katolicki kanon ksiąg Pisma Świętego ustalono na Soborze Trydenckim w XVI wieku. Kanon obejmuje 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu. Mimo wielości autorów Biblia zaskakuje jednością treści. Księgi Biblii powstawały XIII w. p.n.e. do I w. n.e.

Przyjęcie chrztu przez Polskę i wejście w krąg kultury chrześcijańskiej spowodowało, że Biblia zaczyna odgrywać dominującą rolę w życiu. Staje się podstawą do, której odwołuje się właściwie cała literatura średniowieczna. Dopiero potem następuje zeświecczenie życia. W Średniowieczu tłumaczenia psalmów. Pojawiają się różne tłumaczenia Biblii: Biblia królowej Zofii, Psałterz Dawidów.

Literatura średniowieczna w różnorodny sposób odwołuje się do motywów biblijnych. Np. misterium średniowieczne "Historyje o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka. Również poezja czerpała z Biblii, anonimowy wiersz "Żale Matki Boskiej pod Krzyżem", także pieśni "Bogurodzica". Średniowieczny dramat misteryjny ukazujący wątki biblijne z Nowego Testamentu. Genezą dramatów średniowiecznych było zmartwychwstanie i narodzenie Chrystusa. Początkowo były one fragmentami mszy, potem misterie odbywały się poza mszą.

Powstają wierszowane dekalogi zgodnie z duchem parenezy (pouczenie). Słynny dialog wierszowany "Rozmowy, które miał Salomon Mądry z Warchołem Grubym, a sprośnym". Parafrazy psalmów - psałterze (floriański) i tłumaczenia Biblii (królowej Zofii, Wujka). Nurt apokaliptyczny - obrazy sądu ostatecznego np. "Dies Irae". Literatur średniowieczna przesiąknięta była lękiem przed gniewem boskim. potępieniem. Utwory na pograniczu religijności i świeckości np. "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią". Biblia - wyrasta z niej nauka kościoła oraz cała sztuka, liryka, dramat. Pisarz nie dba o swoją sławę - Ad moiorem dei Gloriam.

Renesans zwrócony ku Antykowi, ale nie odrzuca Biblii i także korzysta z inspiracji biblijnych. Odnajdujemy je u wielu pisarzy renesansowych.

Mikołaj Rej - związany z ruchem reformatorskim, autor zbioru kazań "Postylla" - inspirowane Biblią. Autor dramatu "Żywot Józefa", który ma formę bardziej dialogu religijno-dydaktycznego niż dramatu, temat zaczerpnięty z Biblii. Bohaterem jest patriarcha Józef - postać z Księgi Rodzaju, sprzedany przez braci do Egiptu. Tam uwięziony, ale dzięki proroczemu tłumaczeniu snów podniesiony do godności wielkorządcy Egiptu. Motyw Józefa na trwałe wszedł do dorobku literatury europejskiej różnych epok. Postać Józefa zainspirowała Tomasza Manna do napisania powieści pt. "Józef i jego bracia". Motyw Józefa popularny w XVI w. - stanowi pouczający przykład do naśladowania. Przykład prawości, wierności Bogu nawet w cierpieniu, ufności. Wytrwałość jego zostaje wynagrodzona. Wątek Józefa daje dowód sprawiedliwości bożej. Myśl o Bogu sprawiedliwym, rządzącym światem wypowiada Rej - "w którego dziwnej opatrzności wszystko chodzi". Jeśli człowiek w Bogu pokłada nadzieję to zostanie wynagrodzony jak Józef. Także inni sięgali do tego motywu, Szymon Szymonowic napisał dramat "Castus Josep". Przedstawia kuszenie Józefa przez kobietę, ale on pozostaje wierny czystości. Motyw ten pojawia się w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi - inspiracja do refleksji na temat mądrości. Nawiązywali do Józefa także: Ujejski, Kafka, Bruno Szulc, T. Mann.

Motywy biblijne obecne są także w twórczości Jana Kochanowskiego - "Czego chcesz od nas Panie" - hymn pochwalny na cześć Boga, artysty, twórcy świata. Uroda świata polega nie na urodzie poszczególnych elementów, ale na harmonii całości. Także poemat "Zuzanna" jest zainspirowany Biblią. Motyw ze starego testamenty, z powrotu Daniela. Motyw Zuzanny bardzo popularny w okresie Renesansu. Młoda Zuzanna żona Joachima podpatrywana jest przez dwóch lubieżnych starców. Żądają by im się oddała, bo jeśli nie to oskarżą ją o cudzołóstwo i zdradę męża. Prawo Żydów kazało cudzołóstwo ukamienowaniem. Zuzia musi dokonać wyboru - złamać prawo boże lub ponieść haniebną śmierć ladacznicy. Wybiera sąd bo woli być sądzona przez ludzi bez uczynku, niż z grzechem stanąć przed Bogiem. Bóg jednak wynagradza cnotę Zuzanny - zsyła anioła Daniela, który odwraca bieg sprawy i stawia starcom takie pytania, że ujawnia ich podłość i kłamstwo. Motyw Zuzanny przyjmował różne kształty: opowieści o boskiej opatrzności, przykład wytrwałości niewieściej. W malarstwie najczęściej temat do aktów. Przy czym akt przedstawiano dwojako. Na początku obrazy przedstawiały ją nieświadomą, podglądaną - wydobywano niewinność. Potem świadomą (napięcie) - ukazanie popłochu, przerażenie Zuzanny. Kochanowski opowiada historię w porządku biblijnym. Jednak eksponuje to co zostało opuszczone w pierwowzorze, czego się domyślamy - noc poprzedzająca sąd Zuzanny, jej refleksje na temat cnoty, wielkiego skarbu.

Kolejne dzieło Kochanowskiego wyrastające z Biblii to "Psałterz Dawidów". Uznano je za największe. Profesor Ziomek określa "Psałterz Dawidów" jako parafrazę psalmów. Składa się ze 150 psalmów podzielonych na 5 ksiąg. Wypowiada się jeden podmiot liryczny - król Dawid, który występuje w różnych rolach: król, grzesznik, pokutnik, ojciec, wódz. Psałterz - cykliczny zbiór utworów o bardzo bogatej skali lirycznej. Ze względu na treść można je podzielić na psalmy błagalne, wielbiące, dziękczynne, historyczne i pokutne. Styl psalmów można określić jako biblijny, ale jest także inspirowany Antykiem. Również i w pieśniach wzorowanych na Horacym odnajdziemy stylizację biblijną. Kochanowski tłumaczy psalmy werset po wersecie, nie zmienia układu całości ani konstrukcji poszczególnych psalmów. Inwencja poety wtkana w tkankę stylistyczną dzieła. Przy czym jest to bardzo dyskretne działanie. Różnice ujawnia dokładne śledzenie. Inwencje Kochanowskiego wyrasta z ducha Renesansu i wpływa na obraz groźnego Boga Starego Testamentu budzącego lęk - obraz zostaje złagodzony. W Starym Testamencie występują zasadniczo dwa imiona Boga: Pan i Bóg (Jahwe i Elohim). Kochanowski posługuje się parafrazą literacką, nazywa Boga: ojcem, Bogiem wiecznym, Panem wszechmocnym, wiele określeń. Kochanowski w psalmach wprowadza zaprzeczone epitety Boga (Boże niezmierzony) zalecane przez Arystotelesa. W jego poetyce nadają wysoki styl, w Biblii epitetów zaprzeczonych nie ma. Poezja hebrajska nie zna ani rymu ani rytmu w pojęciu greckim czy łacińskim. Podstawowym elementem jest paraleizm członków (dwie części zdań tworzą całość). Kochanowski tego nie respektuje, stosuje przerzutnie.

Psałterz jest dziełem życia Kochanowskiego. Nad przekładem pracował około dziesięciu lat. Profesor Krzyżanowski: "Treść Psałterza ujął w kunsztowną formę strof horacjańskich, zastępuje niejednokrotnie zwroty i wyrażenia oryginału hebrajskiego analogicznymi frazami liryka rzymskiego. Tego rodzaju synteza koncepcji biblijnej i antycznej całkowicie odpowiadała ideałom Kochanowskiego". W rezultacie udało się Kochanowskiemu osiągnąć mistrzostwo polegające na wyrażeniu ogromnego bogactwa treści religijnej, w wierszach i zwrotkach niezwykle urozmaiconych i dać dzieło o wybitnej wartości poetyckiej, które z tekstem muzycznym wybitnego kompozytora Mikołaja Gomółki, dla całych pokoleń stało się praktycznym podręcznikiem poetyki, zbiorem wspaniałych obrazów i gotowych formuł językowo-stylistycznych. Zainteresowanie psalmami było zawsze ogromne. W Średniowieczu - psałterze, w Renesansie reformacja wpływa na te zainteresowania. Mnożą się poetyckie przekłady na polski: Kochanowski, Jakub Wujek, Mikołaj Rej. W innych epokach pisarze także sięgali do psalmów np. Franciszek Karpiński, współcześni: Leopold Staff, Roman Brandsteatter, Czesław Miłosz.

Inspiracje biblijne w Baroku - szczególnie chętnie parafrazowano psalmy np.: Potocki, Lubomirski. Najważniejsze: "Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego z 1695 roku. Występuje tu znamienna dla XVII w. idea bożego wybraństwa Polski, co najmocniej zaowocuje w okresie Romantyzmu - mesjanizm.

Religijność Baroku skłaniała do zainteresowania zadośćuczynieniem za grzechy - upodobanie do psalmów pokutnych. Interesowano się także postaciami nawróconych grzeszników: Marii Magdaleny, dobrego grzesznika Pawła apostoła. Zainteresowanie postaciami kobiet - motyw Zuzanny, Judyty, Estery. Barok przynosi ożywienie motywów Nowego Testamentu w literaturze co tłumaczy się po-trydencką reformą w kościele, która w zainteresowaniu Starym Testamentem widziała wpływ protestantyzmu. W okresie Baroku Biblia - święta księga, główne źródło modlitewnego wzruszenia.

Oświecenie patrzy na Biblię w duchu osiemnastowiecznego racjonalizmu. Traktują ją rozumowo. Deizm mówi, że Bóg stworzył świat, ale się nim wcale nie zajmuje. Tendencje deistyczne i ateistyczne. Biblia jest traktowana na równi z literaturą antyczną. Biblia staje się źródłem inspiracji motywów, bohaterów, przygód. pojawiają się liczne przeróbki i tłumaczenia tragedii i oper, których bohaterami są postacie biblijne (Bogusławski, Niemcewicz). Pojawiają się nawet biblijne tragikomedie - Józef Hinosowicz.

W okresie sejmu czteroletniego i Targowicy w nurcie satyrycznym popularne są trawestacje - satyryczne przeróbki Biblii np. parodia księgi rodzaju Niemcewicza. Nurt sentymentalizmu patrzy na Biblię jako na księgę odsłaniającą mentalność człowieka pierwotnego, nieskażonego przez cywilizację. Biblia - księga ukazująca niezmienne zasady etyczne, na których człowiek powinien oprzeć swe życie np. dla Grodzińskiego, Karpińskiego. Po utracie niepodległości częstym motywem staje się opłakiwanie utraty wolności.

Romantyzm szczególnie po upadku powstania listopadowego Biblia nabiera dużego znaczenia. W nurcie liryki patriotycznej rozwija się mesjanizm. Uaktualnione podobieństwo Polski do Izraela oraz idea mówiąca o Polsce jako o narodzie wybranym. Tematyka religijna w liryce, w utworach narracyjnych, dramatach. Największe osiągnięcie liryki romantycznej - wiersz Mickiewicza "Słowa Najświętszej Maryji Panny". Powrót do osób i motywów biblijnych - Ujejski, Odyniec, Lenartowicz, Goszczyński. Szczególne miejsce w patriotycznym nurcie religijnym zajmują "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" i "Anchelli" Słowackiego. Stanowią one narodową ewangelię mesjanistyczną, która pragnie w narodzie podtrzymać wiarę w odzyskanie niepodległości. Obaj autorzy prozą stylizowaną na Biblię wypowiadają się na temat zadań emigracji. Mickiewicz porównuje ich do pierwszych apostołów wolności. "Genesis ducha" - Słowacki ukazuje dzieje ludzkości jako historię wyzwalania się ducha z materii drogą jej stopniowego doskonalenia się. III część "Dziadów" to próba odczytania dziejów ludzkości, a głównie Polski przez Biblię jako zmaganie dobra ze złem. Uosobienie zła to Nowosilcow i car. Idea dobra to ksiądz Piotr, sprawa polska, polski naród. Konrad porównany przez poetę do biblijnego Samsona. Widzenie księdza Piotra utrzymane w biblijnej symbolice ewangelii. Celem tego dramatu jest zmobilizowanie narodu do wiary, niepoddawania się i nadania sensu cierpieniu Polaków. Tak jak cierpienie i śmierć Chrystusa po którym przyjdzie zmartwychwstanie i odkupienie. Biblią w pewnym sensie inspirowana jest "Nie-boska komedia" - dramat metafizyczny - zmagania dobra ze złem o duszę poety - hrabiego. Cyprian Kamil Norwid tworzył w romantyzmie, ale nie czuł się romantykiem. W jego twórczości znajdujemy niewiele motywów opartych bezpośrednio na Biblii - np. "Do najświętszej Maryji Panny", "Psalm w Hebronie", ale poezja Norwida jest głęboko przeniknięta duchem biblijnym. Jest poprawna teologicznie zdaniem teologów.

Pozytywizm - epoka racjonalizmu, scjentyzmu, teoria Darwina, Pozytywizm oddala się od Biblii. Nauka ma się stać źródłem szczęścia, nie ma jednak całkowitego zerwania np. M. Konopnicka.

Modernizm - Biblia powraca w dużym stopniu. Biblia dla utworów jest wieloznaczna (religijność, znalezienie znaków, symboli o szczególnej doniosłości lub maniera pozbawiona sensu religijnego). Zainteresowaniem cieszą się postacie negatywne, grzeszników np. Ewa (Kasprowicz), Salome, Kain, Judasz. Modernistów interesuje tajemnica zła, szatana. Poczucie kryzysu, schyłkowości sprzyja pojawianiu się wizji katastroficznych np. Kasprowicz: "Dies Irae", "Święty Boże", "Salome". Nurt religijny w dramacie - "Judasz z Karioty" Karola Roztworowskiego.

Współczesność - kilka nurtów w sztuce np. poezji nawiązującej do proroctw; zachęcającej do życia w wierze np. Anna Kamieńska, Różewicz, Miłosz, Roman Brandsteatter. Oraz proza religijna: Zofia Szczucka "Przymierze", "Listy Nikodema" Dobraczyńskiego, "Jezus z Nazaretu" Brandsteattera. Nurt laicki, który nawiązuje do racjonalistycznego traktowania Biblii. Traktuje ją jako jeden z mitów np. "Opowieści biblijne" Zenona Kosidowskiego, "Bóg, szatan, mesjasz" Sandałera.