Interpunkcja - użycie znaków pisarskich

Interpunkcja jest to graficzny odpowiednik intonacji, rytmu i tempa mowy, akcentu wyrazowego i zdaniowego. Stanowi ją zbiór znaków (we współczesnej polszczyźnie jest ich 10), inaczej zwanych znakami przestankowymi, uzupełniających zapis literowy tekstu. Nie odpowiadają one ani fonemom języka mówionego, ani leksemom. Znaki te pozwalają na odzwierciedlenie w tekście pisanym zależności składniowych między członami wypowiedzenia lub między wypowiedzeniami, na wyodrębnienie, podkreślenie - ze względów znaczeniowych lub emocjonalnych - pewnych wyrazów lub fragmentów tekstu, a także na ujednoznacznienie tekstu pisanego. W razie wątpliwości związanych z użyciem znaków przestankowych należy się więc kierować przede wszystkim zasadą zrozumiałości zapisywanego tekstu i stosować taką interpunkcję, która zapewni najlepszy odbiór zapisanych treści.

Kropka

Używa się jej jako znaku końca zdania, jako równoważnika lub całego tekstu. Ponadto stawia się kropkę jako znak skrócenia wyrazu lub wyrażenia oraz po cyfrach oznaczających liczebniki porządkowe. "Nie stawia się kropki" po tytułach rozpoczynających artykuły, podania i wszelkie dokumenty, po wielkich literach skrótowca (np. "RP"), po skrótach nazw jednostek miar i wag, po skrótach, których ostatnia litera jest ostatnią literą skracanego wyrazu (np. "dr") oraz po cyfrach oznaczających lata, dni miesiąca i godziny. W zapisie dat kropka służy do oddzielenia od siebie liczb oznaczających dzień, miesiąc i rok, jeśli wszystkie są zapisane cyframi arabskimi, np. tradycyjne "13.12.1953" i znormalizowane urzędowe "1953.13.12"; kropka jest zbędna, jeśli się miesiąc oznacza cyframi rzymskimi, np. "8 V".

UWAGA:   
Międzynarodowa norma zapisu dat (np. "1985.12.08") nie dotyczy życia prywatnego; tu lepiej używać tradycyjnego zapisu: "8 grudnia 1985 r. (8.12.1985 r.)". 

Przecinek

Rozdziela się przecinkiem:

1. współrzędne zdania i równoważniki zdań, wchodzące w skład jednego zdania złożonego, jeżeli nie są połączone spójnikami: "i", "oraz", "lub", "albo", "bądź", "czy", "ani"; np.: "Obiecywał dużo, tymczasem nic nie zrobił";
2. zdania podrzędne(lub ich równoważniki)od nadrzędnych bez względu na ich kolejność w ramach zdania złożonego, np.: "Każdy, gdzie chce wchodzić, tam wchodzi";
3. nie połączone spójnikiem, sąsiadujące ze sobą jednorodne części zdania (podmioty, orzeczniki, dopełnienia, przydawki, okoliczniki) np.: "Podobne pisma wysłał do dyrektora, Rady Zakładowej i Związków Zawodowych";
4. części zdania połączone spójnikami i wyrażeniami: "ale, a jednak, a nawet, a przecież, a także, a tymczasem, a więc, a zatem, czyli, lecz, wobec tego, wskutek tego" itp., np.: "Był zdolny, ale leniwy"; "Może się to wydawać dziwne, a nawet głupie";
5. przydawkę stojącą po wyrazie, do którego się odnosi, a będącą jego dodatkowym, ubocznym określeniem, np.: "Na drodze stał niebieski autobus, wypełniony do ostatniego miejsca";
6. wyrazy i wyrażenia powtórzone, np.: "Prędzej, prędzej-przynaglał go".

Ujmuje się w przecinki:

1. wyrazy i wyrażenia wtrącone, takie jak: "krótko mówiąc, jednym słowem, przypuśćmy, być może, istotnie, niestety, oczywiście, odwrotnie, przeciwnie" itp.;
2. wykrzykniki (np.: "och, ach") i wołacze np.: "Tego wam, koledzy, nie zapomnę";
3. wyrażenia zaczynające się od jako, które się dadzą zastąpić zdaniami rozpoczynającymi się od "ponieważ...", np.: "Nowak, jako najsilniejszy, cieszył się największym szacunkiem."

Stawiamy też przecinek:

1. przed powtarzającymi się spójnikami "albo, bądź, czy, lub, ani, i, ni", jeżeli w ramach jednego zdania złożonego wprowadzają następujące po sobie zdania składowe lub w ramach jednego zdania pojedynczego wprowadzają następujące po sobie jego człony; stawia się wówczas przecinek przed drugim, a także ewentualnym trzecim i czwartym spójnikiem, np.: "Albo ja się mylę, albo oni się pomylili"; "Nie było ani cegieł, ani wapna";
2. przed spójnikiem "a" rozpoczynającym zdanie składowe w ramach zdania złożonego, np.: "Wołaliśmy go, a on się nie zatrzymał";
3. przed wyrazami "jak, jakby, niżby, niż" wprowadzającymi porównania wtrącone lub mające formę zdań (albo równoważników zdań), np.: "Biegnie, jakby go kto gonił";
4. przed wyrażeniami "i to, albo raczej, albo lepiej" itp. łączącymi zdania i ich części, np.: "Zaraz do mnie napisz, albo lepiej zatelefonuj";
5. przed wyrażeniami "chyba, ewentualnie, na przykład, nawet, raczej, przynajmniej, zwłaszcza, to jest, to znaczy", ale tylko jeśli wprowadzają jakiś szczegół ogólnie zapowiedziany w poprzedniej części zdania, np.: "Nie mam czasu dla nikogo, nawet dla ciebie."

Ponadto wolno użyć przecinka:

1. aby oddzielić od reszty zdania długi, wielowyrazowy okolicznik (np.: "Mimo nie sprzyjających warunków atmosferycznych i ogólnego wyczerpania, przybyli na czas");
2. zawsze, jeśli jego brak mógłby spowodować dwuznaczność.

Nie rozdziela się przecinkiem:

1. wyrażeń "zwłaszcza że, chyba że, mimo że, podczas gdy, tylko że"; przecinek stawia się "przed nimi", np.: "Poszedł do pracy, mimo że był chory";
2. dwu spójników lub spójnika i zaimka, które sąsiadują ze sobą wskutek wbudowania jednego zdania w drugie, np.: "Dał słowo, że kiedy zechcemy, wróci"; rozpoczynających zdanie podrzędne wyrażeń typu: "tak aby, tak że, dopiero gdy, z chwilą gdy, tam gdzie, tak samo jak" itp., jeżeli ich pierwsze człony nie należą wyraźnie do zdania nadrzędnego, np.: "Wrócił wcześniej, tak że wszystkich zastał" (ale: "Powiedział tak, że wszyscy zrozumieli";
3. utartych zwrotów typu: "nie wiadomo gdzie, Bóg wie dlaczego";
4. imiesłowów na "-ąc" i "-szy", jeśli nie mają własnych określeń, np.: "Mówił szybko jąkając się."

Nie stawia się przecinka przed spójnikami "albo, ani, bądź, czy, i,
lub, oraz", chyba że się powtarzają, wprowadzając następujące po sobie zdania lub wyrażenia (o czym była mowa wcześniej).

Średnik

Jest znakiem podziału równorzędnych członów tekstu słabszym niż kropka, ale silniejszym niż przecinek. Używa się go m. in. w wyliczaniu wielu elementów, wśród których chce się zaznaczyć odrębność poszczególnych grup; dlatego często używano go w poprzednim rozdziale o przecinku.

Dwukropek

Zapowiada przytoczenie czyichś słów, wyliczenie lub wyjaśnienie. Np.: "Wybiegł z domu i zawołał: Ratunku! Mamy cztery strony świata: wschód, zachód, północ, południe. Czułem się źle: bolała mnie głowa z niewyspania."

Uwaga:

po dwukropku zaczynamy pisać wielką literą, jeśli są to przytaczane słowa czyjeś lub jeśli jest to tekst dłuższy.

Pauza

Używa jej się w celu:

1. uwydatnienia wyrazów lub wyrażeń podsumowujących lub uogólniających treść poprzedniej części zdania bądź też mających zaskakiwać czytelnika;
2. oddzielenia tekstu autorskiego od mowy przytoczonej, np.: "Długo - powiedział - o tym myślałem";
3. zaznaczenia, że dany człon zdania jest wtrącony, np.: "Była wtedy - o ile dobrze pamiętam - w niebieskiej sukience"; 
4. zastąpienia nią opuszczonego, domyślnego członu zdania, np.: "Sen - mara."

Wielokropek

Oznacza:

1. przerwanie toku mowy, np.: "Wtedy poszedł...ten...jak mu tam...";
2. przygotowanie do mającego zaskakiwać zakończenia, wyrażającego zwłaszcza rozczarowanie lub ironię, np.: "Po latach ciężkiej pracy we dworze dorobił się ...odcisków";
3. opuszczenie liter (np. w wyrazach niecenzuralnych) lub słów w cytowanym tekście (wtedy zwykle ujmuje się wielokropek w nawias).

Nawias

Ujmuje się w nawias wyrazy, wyrażenia i zdania, które przynoszą uboczne wyjaśnienia i nie mieszczą się w zasadniczym toku wypowiedzi.

Cudzysłów

Ujmuje się w cudzysłów wyrazy, wyrażenia, zdania i dłuższe urywki tekstu w celu zaznaczenia, że są one cytowane; jeśli cytowany tekst składa się z kilku akapitów, stawiamy cudzysłów na początku każdego z nich i na końcu ostatniego. Ponadto cudzysłów może oznaczać, że objęte nim wyrazy lub wyrażenia
zostały użyte przenośnie albo w ironicznie.

Pytajnik

Stawia się go na końcu zdań (lub ich równoważników) pytajnych. Zdania złożone zamykamy pytajnikiem tylko wtedy, kiedy zdanie nadrzędne jest pytajne, np.: "Czy wiesz, jaki dzień dziś mamy?" Ale: "Nie pamiętam, jaki dzień dziś mamy."

Wykrzyknik

Oznacza, że zakończone nim zdanie, równoważnik zdania lub wykrzyknienie, zawiera "silny" ładunek uczuciowy. Ponadto wykrzyknik w nawiasie wewnątrz zdania uwydatnia treść poprzedzającego wyrazu, np. "Miał wówczas zaledwie 15 (!) lat."

Łącznik

Używa się go:

1. w przymiotnikach złożonych z dwu członów współrzędnych, np.: "południowo-zachodni, biało-czerwony" (tzn. biały i czerwony) lub z większej liczby członów, np.: "północno-wschodnio-polski"; nie daje się łącznika w przymiotnikach o 2 członach nierównorzędnych (pierwszy człon uściśla treść członu drugiego), np.: "jasnozielony, zachodnioniemiecki"; wyjątkowo, wbrew ogólnej zasadzie użycia łącznika, pomija się go w wyrazach: "żelazobetonowy, głuchoniemy, cichociemny."
2. w dwuczłonowych rzeczownikach, których oba równorzędne człony są rzeczownikami, np.: "klub-kawiarnia, laska-parasol"; w dwuczłonowych nazwach miejscowych, których oba człony, będące rzeczownikami są współrzędne, np.: "Skarżysko-Kamienna, Jaworzno-Szczakowa";
3. w nazwiskach złożonych typu: "Czerny-Stefańska";
4. w wyrazach złożonych, których pierwszy człon jest liczbą zapisaną cyframi, np.: "10-lecie, X-lecie, 20-letni";
5. w wyrażeniach typu: "mało- i średniorolni, trzy- i czteroletnie";
6. między przeczeniem nie a rzeczownikiem pisanym wielką literą, np. "nie-Polak" (ale: "nieczłowiek");
7. w połączeniach rzeczownika z członami "niby-, quasi-, eks- (były)" np.: "niby-kapelusik, quasi-poeta, eks-król";
   
   Uwaga: w terminach przyrodniczych niby pisze się bez łącznika, np. "niby nóżki";
   
8. w wyrażeniach parzystych typu: "esy-floresy, gadu-gadu", itp.