Komisja Edukacji Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej (KEN) (pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) - centralny organ władzy oświatowej powołany w Polsce przez sejm rozbiorowy 14 października 1773 roku na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego. Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 r. edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go swoisty konserwatyzm i nietolerancja religijna. W 1773 r. zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.

Przed rokiem 1773:

• utworzenie przez pijara Stanisława Konarskiego (pedagog i publicysta) Collegium Nobilium (1740) - szkoły średniej, o zmodernizowanym programie nauczania i wychowania, przeznaczonej dla młodzieży szlacheckiej. Wykorzystanie m.in. teatru szkolnego dla kształtowania wśród uczniów poczucia obowiązku obywatelskiego.
• zreformowanie w latach 50-tych na wzór Collegium Nobilium pozostałych kolegiów pijarskich. Podjęcie reformy również przez szkolnictwo jezuickie

W roku 1773 sejm powołuje Komisję Edukacji Narodowej jako centralny organ administracji szkolnej dla nadzoru nad „edukacją młodzi narodowej szlacheckiej". Podporządkowanie monarsze gwarantuje Komisji niezależność wobec Rady Nieustającej. Komisarzami byli Adam Czartoryski, Ignacy Massalski (biskup wileński), Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Michał Poniatowski (brat króla, przewodniczący KEN od 1776, prymas od 1784). Z Komisją współpracowało grono pedagogów - reformatorów, np. Grzegorz Piramowicz i Hugo Kołłątaj. Podstawy materialne działalności KEN zapewniały dochody z przekazanych jej dóbr pojezuickich, przejętych przez państwo po kasacie zakonu przez Grzegorza XIV w 1773. Pamiętać należy, że powstanie KEN w przedstawionej wyżej postaci, stanowiło przełamanie zasady dualizmu ustroju wewnątrz Rzeczypospolitej, KEN była jednym organem dla Korony, jak i dla Litwy.

W zakresie ujednolicania struktury organizacyjnej szkolnictwa działalność KEN doprowadziła do wprowadzenia 3 stopni nauczania:

• Szkoły Główne (Koronna i Litewska): Akademia Krakowska zreformowana przez Kołłątaja i Akademia Wileńska - zreformowana przez Marcina Poczobutta-Odlanickiego
• szkoły wydziałowe (średnie wyższego typu) - 7 lat nauki i szkoły podwydziałowe (średnie niższego typu) - 6 lat nauki
• szkoły parafialne - przeznaczone do nauczania masowego, w rzeczywistości nadzór nad nimi z ramienia KEN był ograniczony

W zakresie reformy treści i form nauczania nastąpiło ujednolicenie programów w kierunku ich zracjonalizowania i powiązania z praktyką:

• łączenie rozwoju umysłowego z fizycznym
• nauczanie w języku polskim
• położenie szczególnego nacisku na nauki ścisłe, geografię i historię
• rozszerzenie oświaty na młodzież nieszlachecką i dziewczęta

Realizację tego zreformowanego programu umożliwiło utworzone w roku 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, dzięki któremu wydano 27 nowych podręczników.

Podsumowanie dokonań Komisji

• całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich
• opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia
• utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.
• publikacja nowatorskich podręczników szkolnych – w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.
• reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
• utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
• wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej.
• wprowadzenie elementów wychowania fizycznego.
• zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.

Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język.

Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. – od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa.