Myśli oświeconych pisarzy o ojczyźnie i różny sposób ich wyrażania

Pomimo słabnięcia wewnętrznego Polski w XVIII wieku obfitował ten okres w najliczniejsze chyba wystąpienia reformatorów. Jeszcze z renesansowych myśli czerpali pisarze tacy jak Stanisław Leszczyński, Szymon Konarski, czy Stanisław Staszic.

Pierwszy z nich w dziele "Głos wolny wolność ubezpieczający" postulował wprowadzenie w życie w szlacheckiej Polsce trójpodziału władzy. Należało położyć kres ciągnącemu się od wieków osłabianiu władzy królewskiej przez magnatów zajętych prywatnymi interesami. Otoczenie opieką chłopów, nadanie praw zawsze postępowemu i patriotycznemu mieszczaństwu, reprezentującemu siłę ekonomiczną - te postulaty nie były nowe, w krajach zachodniej cywilizacji od dawna wprowadzone w życie, a w Polsce epoki saskiej - śmiertelnym wrogiem "złotej wolności" stanu, tylko z nazwy, rycerskiego.

Z kolei Szymon Konarski, założyciel Collegium Nobilum, zwrócił dużą uwagę na kształcenie młodzieży, której w najprostszy i najskuteczniejszy sposób można było wyłożyć patriotyczne obowiązki prawego Polaka i sposoby ich dopełniania. Dzieło "O skutecznym rad sposobie" wyraźnie opowiada się przeciwko sarmackiej ksenofobii czy też posłuszeństwu tylko jednej idei. Konarski promował człowieka światłego, wykształconego, choć jednocześnie znającego uświęconą tradycję Ojczyzny, będącą podbudową prawdziwego patriotyzmu.

W nieco innym kierunku prowadził swe rozumowania Stanisław Staszic. Wskazywał on na konieczność poprawienia finansów państwa, które decydują o jego potędze. Wystąpił z programem uprzemysłowienia Polski, gdyż na tle sąsiadów stanowiących dla niej największe zagrożenie wyglądała niezwykle mizernie. I tutaj nieodzowny stawał się rozwój miast, gdzie jedynie rozwinąć się mogły manufaktury, skutecznie konkurujące z importem (merkantylizm). To miasta były ośrodkami tolerancji, nieodzownej do rozwoju nowoczesnego państwa, siedliskiem kapitałów nie mających wpływu na rozwój Polski. Także Staszic dostrzegał głęboką potrzebę edukacji patriotycznej, potrzebnej do racjonalnego spożytkowania zasobów polskiej ziemi.

Trzech wymienonych wyżej patriotów preferowało bezpośredni sposób kontaktu z odbiorcą - ich dzieła miały formy rozpraw, na łamach których prezentowali swoją argumentację.

Ku innym gatunkom skierował się Ignacy Krasicki. Posiadając niebywały talent literacki poparty wszechstronnym wykształceniem skierował swoją twórczość na nieznane dotąd polskiej literaturze obszary. Mowa oczywiście o pierwszej polskiej powieści - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Wyraził się tutaj bardzo niepochlebnie o polskim szkolnictwie, pokazując edukację i karierę przykładowego dziecka szlacheckiego - w którym to wszyscy poprzedni oświeceni pokładali nadzieje na zreformowanie kraju ojców. To dzieło pełne jest pesymizmu - pokazuje jak wiele pozostało do naprawienia, pomimo tylu światłych wystąpień. Niebezpieczeństwa wynikające z niskiego poziomu edukacji politycznej zostały przedstawione w satyrach "Do króla", "Pijaństwo", zaś próżniactwo tak identyfikowanego z polskim interesem Kościoła w poemacie "Monachomachia" i "Antymonachomachia".

Z bardzo wyrazistym programem wystąpił Julian Ursyn Niemcewicz w komedii scenicznej "Powrót posła". Przedstawił tutaj za pomocą nieprzecenionego śmiechu przywary uzurpujących sobie monopol władzy konserwatywnych szlachciców w podobny sposób, w jaki uczynił to Krasicki w satyrze "Żona modna". W sztuce tej powtórzone zostały w zasadzie wszystkie postulaty poprzednich reformatorów, ułożone pomiędzy ironicznymi i groteskowymi obrazami życia beztroskiego stanu rycerskiego.