Niebo i piekło miłości, czyli werteryzm "Dziadów" części IV.

"Dziady" część IV określane są mianem tzw. studium miłości. Geneza tej części wiąże się nierozerwalnie z "Cierpieniami młodego Wertera", werteryzm stał się bowiem swoistym piętnem europejskim i w pewnym swnsie polskiego romantyzmu. zasadniczymi składnikami postawy werteryzmu było :

- widzenie świata przez pryzmat poezji
- wybujała osobowość
- niezgoda na obowiązujące konwenanse obyczajowe i moralne
- nieszczęśliwa miłość
- poczucie bezcelowości życia, próby samobójcze

Taki właśnie typ bohatera ukształtował Adam Mickiewicz w IV części "Dziadów". Podstawą kreacji Gustawa są osobiste doświadczenia poety czyli nieszczęśliwa, niespełniona i wzgardzona miłość do Maryli Wereszczakówny. Pierwszą zapowiedzią pojawienia się bohatera przepełnionego werteryzmem jest wierz "Do M..." (1822). Adresatką tego wiersza jest właśnie Maryla, a wypowiedziane w tym wierszu słowa :

"Precz z mej pamięci, nie, tego rozkazu
Moja, ani twoja pamięć nie posłucha"

Pod względem kompozycyjnym IV część "Dziadów" składa się z trzech godzin, czyli miłości, rozpaczy i przestrogi.

IV część "Dziadów" rozgrywa się w domu księdza (nie katolika, ponieważ miał żonę) w noc zaduszek. Kiedy ksiądz po kolacji chce odmówić razem z dziećmi pacierz za dusze czyśćcowe ktoś nagle wchodzi do domu.

I godzina - miłości.

Dzieci początkowo przestraszyły się dziwnie ubranego przybysza

"z różnych kawałków sukmany,
Na skroniach trawa i liście
Wytarte płótno, przy pięknej kitajce"

Księdzu wydaje się, że skądś zna tego człowieka i pyta czy miał z nim kiedyś do czynienia. Pustelnik odpowiada, że to prawda, był w tym mieście przed trzema laty, ale zapytany o ród, nazwisko i pochodzenie mówi, że jeszcze za wcześnie by to powiedzieć. Co jakiś czas śpiewa pieśń miłosną. Już na pierwszy rzut oka widać, że jest człowiekiem wykształconym, ale też szalonym, odciętym od świata, stwarza wrażenie obłąkanego. Kiedy ksiądz wychodzi po jedzenie dla pustelnika, dzieci naśmiewają się z jego ubioru, on jednak ostrzega, że mogą być za to ukarane przez Boga. Następnie pyta księdza czy posiada "Cierpienia młodego Wertera" lub "Julię czyli nową Heloizę". Mówi, że są to książki zabójcze. Później przypomniał sobie, że za drzwiami zostawił swojego przyjaciela i przynosi gałązkę jodły wierząc, że jest to gałązka cyprysowa, dostał ją bowiem od ukochanej Marii podczas ich ostatniego spotkania. Wygłasza także koncepcję dusz bliźniaczych. Twierdzi, że źródłem miłości jest Bóg i dwoje ludzi zostaje stworzonych dla siebie właśnie przez niego. Uczucie między pustelnikiem a Marią było tylko do pewnego stopnia udane. Pustelnik i Maria wywodzili się bowiem z różnych warstw społecznych i rodzice zabronili jej wiązać się z nim. Zdradziła go poślubiając człowieka równego sobie stanem i majątkiem. Podczas jej ślubu ukochany słysząc toast zabił się. Pustelnik wyjawia księdzu trzy rodzaje śmierci : śmierć ciała, śmierć polegająca na rozdzieleniu dwóch kochających się osób, śmierć wieczna bez nadziei zbawienia. Ksiądz starając się go pocieszyć zostaje oskarżony, że podsłuchał gdzieś jego rozmowę lub wyłudził to od kogoś na spowiedzi. Godzina miłości kończy się zgaśnięciem świec.

II godzina - rozpaczy.

Pustelnik (rodzi się jakby na nowo) przebudza się, a ksiądz rozpoznaje w nim swojego dawnego ucznia - Gustawa. Gustaw przeprasza za swój strój tłumacząc to tym, że wszystkie ubrania zostały mu skradzione przez "skrzydlatego złoczyńcę". Mówi, że to przez księdza jego los jest taki, a nie inny, ponieważ to on zetknął go z literaturą romantyczną. Opowiada o swoim powrocie do domu, gdzie nikt to nie powitał, z wyrzutem mówi o swojej miłości. Pojawiają się tu elementy buntu, które nie pozwoliły na połączenie bratnich dusz. Początkowo Gustaw planował zabić Marię jednak stwierdził, że nie warto brudzić swoich rąk krwią niewiernej kobiety. Gaśnie druga świeca.

III godzina - przestrogi

Gustaw prosi o przywrócenie Dziadów, ksiądz mówi, że są to tylko zabobony i nie wierzy w duchy. Gustaw pyta, w takim razie kim on jest jak nie duchem. Odchodząc śpiewa piosenkę - motto - podobną do przestróg moralnych z II części "Dziadów" :

"Bo słuchajmy i zważmy u siebie
Że według bożego rozkazu
Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu"

Jeżeli ktoś na ziemi kochał szczęśliwie ten nie dostanie się do nieba.

Gustaw jest to pierwszy w literaturze polskiej bohater romantyczny w twórczości Mickiewicza, nawiązujący do sylwetki Wertera. Jego biografia jest typową biografią romantyczną (wczesnego romantyzmu). Gustaw to nieszczęśliwy kochanek, który z miłości uczynił wartość absolutną i który dla miłości popełnił samobójstwo. W jego biografii możemy znaleźć wiele rysów romantycznego obłędu, niechęci do świata, szarej codzienności, wiary w jedną, jedyną miłość i koncepcję tzw. dusz bratnich. Ważnym rysem Gustawa jest bunt przeciwko zastanej rzeczywistości i istniejącym strukturom społecznym.