Niepokój o przyszłość RP w pamiętnikach Paska (krytyka sarmatyzmu)

• Obraz sarmackiego życia drobnoszlacheckiego :

• zamiłowanie do gospodarowania na ziemi;


• lubowanie się w zabawach, biesiadach i uroczystościach z różnych okazji;


• wygłaszanie uroczystycz przemówień; cenienie sobie wysoko sztuki krasomówczej;


• zamiłowanie do przepychu, wystawności i rozrzutności;


• częste pojedynki; przesadne dbanie o własny honor;


• awantury, burdy obozowe, zajazdy, rokosze;


• typ religijności: czysto zewnętrzna, dewocyjna pobożność; przekonanie o szczególnej opiece Boga nad autorem;


• wiara w zabobony, czary i cuda oraz brak zamiłowania do wiedzy;

• Pamiętniki - dokumentem świadomości szlachcica sarmaty :

• Pasek, autor i bohater, jako przykład typowego sarmaty XVII w.; typowy przedstawiciel sarmatyzmu w jego najbardziej ujemnych przejawach; dostrzegamy typowe wady szlachty, takie jak: zacofanie, konserwatyzm, kłótliwość, awanturnictwo, pijaństwo, samochwalstwo, skłonność do bójek, przesadna duma, pewność siebie, ciasnota horyzontów myślowych;


• autor przekonany jest o świetności polskiego ustroju i złotej wolności szlacheckiej; przywiązany do wolności i przywilejów szlacheckich;


• typowo sarmacki stosunek autora do własnej klasy; uważanie tylko szlachty za godną przedstawicielkę narodu;


• nie ma zastrzeżeń do stanu stosunków społecznych; ucisk i niedolę chłopów traktuje za naturalny stan rzeczy (chełpi się doprowadzeniem do skazania na tortury niewinnego karbowego i wypędzeniem go ze wsi);


• przekonany o wyższości szlachty nad innymi stanami (pogarda dla mieszczan nowogródzkich i gdańskich);


• niechętny stosunek do innych narodów i przekonanie o wyższości Polaków (Szwedzi “naród świński”, Moskale “naród jaszczurczy”, obyczaje duńskie śmieszne i niegodne polskiej szlachty;


• nietolerancja wobec ludzi innych wyznań (wrogi stosunek do innowierców w Gdańsku);


• tradycjonalizm; przywiązanie do tego, co dawne i swojskie, a niechęć do tego, co nowe i obce;


• zgodność jego postaw, poglądów, pojęć sądów, uznawanych wartości i wyznawanych idei z poglądami i sądami ogółu szlachty drugiej połowy XVII w.; wszystkie wymienione powyżej cechy polskiego szlachcica mogą świadczyć o zacofaniu, a wręcz nierządu państwa Polskiego.