Nobliści w literaturze polskiej

Literacka Nagroda Nobla jest najzaszczytniejszym chyba wyróżnieniem, jakie może spotkać pisarza. Lecz, jak pokazują liczne przypadki historyczne, nie zawsze otrzymują ją wszyscy ci, którzy są jej godni. Niestety, Nagroda Nobla w każdej dziedzinie jest nieco polityczna. O jej przyznaniu decyduje szereg subtelnych czynników, które jednych wynoszą do najwyższych zasług, a innych pozostawiają niedocenionych. Niewątpliwe jest jedno. Aby dostać literacką Nagrodę Nobla, trzeba być literatem naprawdę wybitnym, niezależnie od tego, kogo i jak zdystansuje się w wyścigu po ten laur najwyższy.

Plejadę polskich noblistów na literackiej niwie otwiera Henryk Sienkiewicz, który nagrodę otrzymał w 1905 roku za całokształt twórczości. Sienkiewicz był niewątpliwie pisarzem wybitnym. W pełni zasłużył na najwyższe uznanie. Twórczość jego nie była jednak jednorodna pod względem jakości. Sienkiewicz był niezrównanym mistrzem noweli i powieści historycznej. Nowelistyka jego porusza szereg ważkich problemów. Sienkiewicz odnosił się w niej między innymi do problemów panujących w polskiej wsi po uwłaszczeniu chłopów. Celnie i dramatycznie opisuje sytuację nieoświeconego chłopa, wydanego na pastwę gminnych urzędników w "Szkicach węglem". Sienkiewicz pisał też o problemach kształcenia wiejskich dzieci. Temat ten podnosi we wstrząsającej noweli "Janko Muzykant". Nowelistyka Sienkiewicza nie ogranicza się jednak tylko do spraw polskich. Pisarz był zamiłowanym podróżnikiem. Efektem jego wojaży był cykl reporterskich listów z Ameryki i Afryki. Amerykańskie motywy mają także głośne nowele Sienkiewicza "Sachem" i "Latarnik". Charakterystyczna dla nowelistyki Sienkiewicza jest umiejętność syntetycznego ujęcia problemu. Sienkiewicz prowadzi akcję szybko do tragicznego finału i często kończy ją nieoczekiwaną pointą, co podnosi wymowę utworu. Nie bez przesady Sienkiewicz uważany jest za jednego z polskich mistrzów nowelistyki końca XIX wieku.

Większą jednak jeszcze popularność niż nowele przyniosły Sienkiewiczowi powieści historyczne - "Trylogia", "Quo vadis" i "Krzyżacy". Łączy je mistrzostwo warsztatu i epicki rozmach. Historyczne powieści Sienkiewicza przepojone są ideą pokrzepienia serc narodu polskiego, znajdującego się od wieku pod zaborami. Sienkiewicz w swych powieściach kładzie akcent na prosty heroizm swych bohaterów. Wyraźnie rozgranicza on dobro i zło, postaci maluje moralnie jednoznaczne. Nieskomplikowana tematyka, pochwała przyjaźni, bohaterstwa, patriotyzmu i wierności ideałom zaskarbiły uznanie czytelników dla powieści historycznych Sienkiewicza nie tylko w Polsce. Były i są one tłumaczone i wydawane w wielu obcych językach. Mimo iż, prócz "Quo vadis", poświęcone historii Polski, powieści Sienkiewicza zawierają uniwersalne wartości docierające do czytelnika na całym świecie. Decyduje to o ich niegasnącej popularności.

Mimo niewątpliwego sukcesu czytelniczego Sienkiewicz ściągnął na swą głowę, zwłaszcza za sprawą "Trylogii", lawinę krytyki ze strony naukowych kół historycznych. Zarzucano mu spłycenie problematyki epoki i ukazywanie jej w stronniczy, daleki od historycznej prawdy sposób. Zarzucano też niewiarygodność w budowaniu psychologicznych portretów bohaterów "Trylogii". Spór o powieści składające się na cykl żywy jest do dziś. Tyle samo jest zwolenników i obrońców wizji Sienkiewicza, co jej zajadłych krytyków. Nie wpływa to jednak w żaden sposób na popularność utworów wśród szerokich rzesz światowej publiczności.

Powieści poświęcone tematyce współczesnej pisarzowi nie są jego największymi osiągnięciami. Zbyt łatwo dawał się Sienkiewicz porywać psychologicznym dywagacjom, zaprzeczał własnym założeniom, które zamierzał w tych powieściach realizować, brak było mu obiektywizmu i konsekwencji w kreowaniu świata przedstawionego tych dzieł. Nadto Sienkiewicz nie należał do najwnikliwszych obserwatorów zjawisk sceny politycznej. Pewne społeczne procesy zachodzące w owym czasie nie do końca rozumiał. Nie doceniał na przykład siły i znaczenia ruchów robotniczych, które miały wkrótce odcisnąć niezatarte piętno na obliczu Europy i świata.

Chronologicznie następnym po Sienkiewiczu polskim literackim noblistą był Władysław Reymont. Otrzymał on w 1924 roku nagrodę za "Chłopów". Nobel dla Reymonta był nieco kontrowersyjny. Obok Reymonta pretendował bowiem do nagrody Stefan Żeromski, twórca nie mniej, a nawet chyba bardziej, zasłużony dla literatury nie tylko polskiej. O nieprzyznaniu nagrody Żeromskiemu zadecydowały względy natury politycznej. Żeromski był zdecydowanym wrogiem niemieckiej agresywnej polityki w stosunku do polskiego Pomorza. Dał temu niedwuznaczny wyraz w zbiorze utworów prozą "Wiatr od morza". Szwedzka akademia wolała nie ryzykować narażania się silnemu w Europie stronnictwu niemieckiemu, przyznając nagrodę Żeromskiemu. Wybór padł na Reymonta, pisarza tworzącego dzieła o bardzo nierównym poziomie artystycznym, i jego politycznie obojętnych "Chłopów".

Dzieło Reymonta to chłopska epopeja. Opisał w niej Reymont odchodzący w przeszłość świat polskiej wsi końca XIX wieku. "Chłopi" to także pochwała zgodnego z naturą wiejskiego życia. Autor podzielił swój utwór na cztery tomy, zatytułowane nazwami pór roku. Podkreśla to silny wpływ przyrody na życie chłopów. Powieść nacechowana jest elementami naturalistycznymi. Można odnaleźć w niej jednak pewne wątki symboliczne i metafizyczne z patetyczną śmiercią Macieja Boryny na czele. "Chłopi" pisani są językiem stylizowanym na ludową gwarę. Głównym celem Reymonta, przyświecającym mu przy pracy nad utworem, była apoteoza wiejskiego życia. Reymont uważał wieś za naturalne środowisko człowieka, które oddziaływało nań pozytywnie. Miasto w swych utworach ukazywał jako miejsce szkodliwe dla człowieka i jego psychiki. Wystarczy powołać się na "Ziemię obiecaną", w której pisarz przedstawił mechanizmy dochodzenia do fortuny w kapitalistycznej Łodzi. W wielkim przemysłowym mieście człowiek czuje się zagubiony i samotny. Optymalne warunki dla człowieka to gromadne wiejskie życie. Reymontowskie Lipce nie są jednak miejscem sielankowym. Często goszczą tu łzy, śmierć czy zwykła ludzka nienawiść, która najpiękniejsze i najlepsze do życia miejsce może uczynić nieznośnym. Reymont opisał wieś w miarę bezstronnie, wnikliwie analizując wszelkie aspekty gromadzkiego życia. Równie dogłębnie scharakteryzowane są sylwetki głównych postaci epopei, co czyni ją bogatym źródłem wiedzy o chłopskim środowisku i panujących w nim stosunkach.

Po Reymoncie następuje długa przerwa w poczcie polskich literatów wyróżnionych Nagrodą Nobla. Dopiero rok 1980 przynosi nagrodę Czesławowi Miłoszowi za całokształt literackich osiągnięć. Nad politycznymi uwarunkowaniami tej nagrody także można byłoby się zastanawiać. Nie jest chyba przypadkiem, iż otrzymał ją polski emigracyjny poeta w roku utworzenia Solidarności. Nagroda Nobla dla Miłosza była swego rodzaju wyrazem poparcia dla politycznych przemian zachodzących we wschodnim bloku tak jak późniejsza polityczna Nagroda Nobla przyznana Lechowi Wałęsie. Nagroda dla Miłosza to także wyraz dyplomatycznej kurtuazji świata zachodniego w stosunku do socjalistycznego wschodu. Nie dostał jej bowiem mocno wówczas opozycyjny Zbigniew Herbert, określany mianem wiecznego kandydata do literackiego Nobla. Nobel dany Herbertowi przekroczyłby granice status quo i miałby charakter politycznej prowokacji.

Miłosz w swej twórczości wychodzi od postawy katastroficznej. Taki rys nosi jego wczesna poezja przedwojenna. Katastrofizm Miłosza nie jest jednak nacechowany zwątpieniem, co było znamienne dla katastroficznych wizji końca XIX wieku, a postawą przegranego heroizmu. Skoro świat chyli się ku upadkowi, należy przyjąć wobec niego bohaterską postawę sprzeciwu, który zostanie zmiażdżony w trybach historii. Taka wizja dominuje też w okupacyjnej twórczości poety.

Po wojnie Miłosz pełnił służbę dyplomatyczną w Stanach Zjednoczonych i we Francji. W latach pięćdziesiątych odmówił powrotu z placówki i stał się politycznym emigrantem. W latach sześćdziesiątych przyjął katedrę literatur słowiańskich na uniwersytecie kalifornijskim i do dnia dzisiejszego mieszka w Stanach Zjednoczonych. Powojenna twórczość Miłosza ewoluuje w kierunku swoiście rozumianego klasycyzmu. Utwory poety cechuje silna dyscyplina warsztatu, który jednak nie cofa się przed łamaniem uznanych w literaturze form. Problematykę twórczości Miłosza zdominowała demaskacja totalitarnego systemu socjalistycznego i ponadczasowe wątki filozoficzne i moralne. Poświęca też pisarz wiele miejsca problemowi funkcji współczesnej poezji i poetyckiego języka. W swym dorobku posiada znaczący zbiór esejów i teoretycznych dzieł związanych z jego pracą dydaktyczną.

Najświeższym polskim noblistą w dziedzinie literatury jest Wisława Szymborska. Przyznana jej zeszłoroczna nagroda zaskoczyła kręgi specjalistów od literackiego Nobla zarówno w Polsce jak i na świecie. Mało kto spodziewał się takiej decyzji akademii przyznającej nagrody. Kulisy tego rozstrzygnięcia nie zostaną chyba nigdy poznane, gdyż mocno dba się o niezawisłość grona przyznającego nagrodę. Najlepszym przykładem totalnego zaskoczenia werdyktem jest to, iż w polskich mediach nie było głośno o kandydaturze poetki do momentu przyznania jej nagrody. Prawdziwa sława jej w Polsce przyszła dopiero po ogłoszeniu werdyktu królewskiej akademii.

Dorobek literacki Szymborskiej nie jest znaczny, obejmuje klika tomików poezji, zawierających około dwustu wierszy. Znana jest bardziej za granicą niż w Polsce, zresztą jej sława u nas, w pół roku po przyznaniu nagrody, na powrót już przycichła. Tematyka jej twórczości jest uniwersalna, mimo iż wiele jej utworów ma charakter osobisty. Wyrażają one doznania i problemy człowieka żyjącego we współczesnym świecie. Człowiek jawi się w jej utworach jako istota podległa niezmiennym prawom biologii i koniecznościom historii. Jest on bezbronny i omylny w swych rachubach. Żyje w poczuciu zagrożenia i niemożności pełnego porozumienia się z innym człowiekiem. Utwory Szymborskiej odznacza kunsztowna forma, celna pointa i lekki ironiczny dystans do opisywanego świata.