Obraz klęski powstania styczniowego

Powstanie styczniowe (1863-1864) - polski narodowy zryw powstańczy przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Powstanie wybuchło 22 stycznia 1863 r. i trwało do późnej jesieni 1864 r.[1] Swym zasięgiem objęło Królestwo Polskie i tzw. ziemie zabrane - Litwę, Białoruś i część Ukrainy.

Przegrana Rosji w wojnie krymskiej odsłoniła jej wewnętrzną słabość. Skłoniło to cara Aleksandra II Romanowa do przeprowadzenia pewnych reform ustrojowych.

Polacy odczytali to jako objaw słabości rosyjskiego samodzierżawia i rozpoczęli przygotowania do wybuchu nowego powstania. Pierwsze polskie organizacje spiskowe powstawały na terenie prowincji zabranych już od początku 1856. Na uniwersytecie kijowskim utworzono tzw. Ogół, z którego wyłonił się bardziej zakonspirowany Związek Trojnicki. Związek szukał kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i opowiadał się za powstaniem. Drugim ośrodkiem w którym rozwinęły się polskie organizacje konspiracyjne był Petersburg. Najważniejszą komórkę konspiracyjną powołali tam oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego. Koło Oficerskie założył Zygmunt Sierakowski. Po jego odejściu, kierownictwo przejął Jarosław Dąbrowski. W 1857 powstała w Warszawie Akademia Medyko-Chirurgiczna i od razu wśród jej studentów zaczęły tworzyć się konspiracyjne kółka młodzieżowe. Kółka takie powstały też w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. W maju 1858 do Warszawy przybył z Kijowa Narcyz Jankowski, który założył w środowisku akademickim klika tajnych kółek, a następnie zaczął je integrować i prowadzić potajemne szkolenia wojskowe. W 1859 zebrała się kapituła organizacji Czerwonych, przygotowując plany wybuchu powstania.

Stefan Żeromski w opowiadaniu "Rozdzióbią nas kruki, wrony..." ukazuje haniebną śmierć powstańca Andrzeja "Winrycha" Boryckiego z rąk Moskali. Bohater jest symbolem narodu, który broni się. Stado wron obsiada zwłoki, a jedna z nich przebija dziobem czaszkę i dostaje się do mózgu. Narrator nazywa mózg Winrycha "ostatnią fortecą polskiego powstania".

Ptaki stanowią symbol zaborców. Pojawia się chłop, który ściąga z trupa odzienie i zdejmuje skórę z zastrzelonego konia. Następnie grzebie zwłoki powstańca i konia w jednym dole. Chłop dziękuje Bogu za łup - nędzarz nie ma świadomości patriotycznej, jest obojętny na to, co nie-związane z bytem materialnym. Motywacją jego działania jest chęć przetrwania biedy - kieruje się instynktem samozachowawczym. Pisarz uważa szlachtę winną nędzy, ciemnoty i degeneracji chłopstwa. Krytykuje tych, którzy dążyli do ugody z carem - ugrupowanie Stańczyków - nazywa ich "metafizykami reakcji i prorokami ciemnoty".

Poprzez motto utworu, słowa "Irydionu" Zygmunta Krasińskiego, Żeromski wyraża konieczność przygotowania niższych klas do pełnoprawnego uczestnictwa w społeczeństwie, które kiedyś odzyska niepodległość. Opowiadanie utrzymuje się w konwencji naturalistycznej. Język jest zindywidualizowany na styl inteligenta końca XIX w. i cechuje go ekspresja. Pisarz zestawia wydarzenia z obraz natury, deszczowym porankiem jesiennym.