"Pamiętniki" Paska jako inspiracja prozy historycznej Sienkiewicza

Sienkiewicz był niewątpliwie kontynuatorem tradycji, której dał początek angielski romantyk Walter Scott. Ale jednocześnie Sienkiewicz wykorzystał "Iliadę" i "Odyseję", epikę średniowiecza i epos renesansu, wreszcie bogate pamiętnikarstwo XVII w., m.in. "Pamiętniki" J. Ch. Paska, "Pamiętniki Soplicy" Henryka Rzewuskiego, a także epickie poematy Wincentego Pola, "Zaklęty dwór" Łozińskiego i dramat Szekspira. W efekcie stworzył dzieło, które w dziejach odmiany gatunku powieściowego nie miało sobie równych w Polsce. "Pamiętniki" J. Ch. Paska stanowiły zatem jedną z wielu inspiracji prozy historycznej Sienkiewicza. Pasek tworzył w drugiej połowie XVII w., jako żołnierz, który zjeździł obce kraje, opisał ich osobliwości, zwłaszcza kulturowe i obyczajowe. Ujawnił się także jako baczny obserwator życia gospodarzy na ziemi i życia obywatelskiego. Zapiski z tego okresu są niewyczerpaną skarbnicą wiedzy o codziennym życiu ówczesnej szlachty, o jej zwyczajach, charakterystycznych cechach, typie religijności i kultury. Fakty zamieszczane w "Pamiętnikach" są selekcjonowane. Nie wiemy, kto był adresatem tych zapisów, jednak zaznaczył Pasek w nich moralistyczną myśl - ostrzeżenie, by dosłownie, wiernie nie kopiować jego zapisów, gdyż zawarty w "Pamiętnikach" portret szlachcica i żołnierza jest w pewien sposób korzystnie retuszowany.

Akcja "Trylogii" Sienkiewicza rozgrywa się w latach 1648-1672, a więc w okresie życia Paska. Przedstawia ona krwawe dzieje Rzeczypospolitej od momentu śmierci Władysława IV i elekcji Jana Kazimierza po Chocim, tj. schyłek krótkich rządów Michała Korybuta. Podstawowy temat zamkniętej w tych ramach chronologicznych całości stanowią gwałtowne konflikty Polski z sąsiadami: wojny kozackie ("Ogniem i mieczem"), najazd szwedzki ("Potop") oraz zakończona zwycięstwem chocimskim wojna z Turkiem ("Pan Wołodyjowski"). Wydarzenia te, wystudiowane na rocznikach, kronikach i pamiętnikach, ukazuje "Trylogia" przede wszystkim od strony wojennej, odsuwając na plan dalszy sprawy natury obyczajowej, a nawet politycznej. Jednakże to tło obyczajowo-kulturalne tworzy Sienkiewicz z mistrzowską precyzją i wiarygodnością faktów.

Stosunek pisarza do przeszłości, do materiału historycznego wyrazić można zdaniem, że z przeszłości wybierał on te tylko elementy, które były mu przydatne jako efektowne tworzywo literackie. Zwracał więc uwagę na wydarzenia o silnym dynamizmie dramatycznym, przemawiające pięknem bohaterskiego gestu. Sienkiewicz twierdził również, iż takie dokumenty historyczne jak "Pamiętniki" Paska są znacznie bardziej przydatne w rekonstrukcji psychiki człowieka przeszłości. Wreszcie każda z powieści Sienkiewicza: "Trylogia", "Krzyżacy" "Quo vadis" ma specyficzny styl, dostosowany do charakteru tematu. "Trylogia" utrzymana jest więc w tonie znanym z "Pamiętników" Paska, z których Sienkiewicz potrafił wydobyć swoistą gwarę szlachecką XVII w., obficie naszpikowaną łaciną, gwarę barwną, plastyczną i rubaszną. Jednocześnie przeładowywał język nadmiarem archaizmów. ("Quo vadis" odznacza się elegancją języka cycerońskiego w dobrym, artystycznym przekładzie. W "Krzyżakach" z trudności, jakie sprawiła pisarzowi polszczyzna XIV w., Sienkiewicz wyszedł pomysłowo opierając się na gwarze podhalańskiej.).