Partie polityczne na ziemiach polskich

„ Proletariat " . Na ziemiach polskich życie publiczne wkroczyło w nowy etap . W 1882 roku powstała w Warszawie pierwsza nowoczesna partia polityczna ( organizacja dążąca do władzy , posiadająca władze , członków i program ) . Była to partia „ Proletariat " założona przez Ludwika Waryńskiego . Stawiała sobie za cel wyzwolenie klasy robotniczej z burżuazyjnego ucisku . Po proletariackiej rewolucji nie miało być już więcej państw , ani narodów , problem niepodległości tracił więc znaczenie .

„ Proletariat " był partią rewolucyjną i internacjonalistyczną . Nie zyskał szerszego uznania w polskim społeczeństwie . Nie działał też długo . Carska policja nie próżnowała . Już w następnym roku odbył się proces Proletariatczyków . Sam Waryński znalazł się w więzieniu , w którym po kilku latach zmarł . Tym niemniej powstanie partii miało duże znaczenie : otworzyło nowy etap walki z caratem . Skazani na śmierć towarzysze Waryńskiego , choć nie walczyli o wolną Polskę , byli pierwszymi ofiarami caratu straconymi w warszawskiej cytadeli po styczniowych powstańcach .

PPS . W dziesięć lat po rozgromieniu „ Proletariatu " - w roku 1893 powstały dwie nowe partie nawiązujące do idei socjalistycznych .

Pierwszą z nich była Polska Partia Socjalistyczna . Miała ona program socjaldemokratyczny : pragnęła poprawy losu robotniczego dzięki stopniowym reformom wdrażanym przez sejm , głosiła poszanowanie praw obywatelskich , sprzeciw wobec poniżania człowieka z powodu jego narodowości czy przekonań religijnych . Wszystkie te postulaty program PPS łączył z hasłem walki o niepodległość Polski . To wyzwolona z zaborów Rzeczpospolita miała być tym demokratycznym krajem , domem dla ludzi pracy . To niezawisły polski sejm miał wdrażać postulowane reformy .

Do najważniejszych działaczy PPS należeli Bolesław Limanowski i Józef Piłsudski . Piłsudski zresztą , potomek szlacheckiej rodziny wychowany w kulcie styczniowego powstania , traktował swą przynależność do partii jako sposób podjęcia niepodległościowej walki . Postulaty socjalne interesowały go zdecydowanie mniej .

W Galicji powstała zbliżona programowo do PPS Polska Partia Socjaldemokratyczna , w skrócie PPSD . Kierował nią Ignacy Daszyński .

SDKPiL . Drugą partią powstałą w 1893 roku była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy . Choć miała „ socjaldemokrację " w nazwie , była partią o charakterze komunistycznym . Nawiązywała ściśle do tradycji „ Proletariatu " : pragnęła rewolucji , dyktatury likwidującej kapitalistyczny porządek , nie stawiała postulatu niepodległości Polski . Co więcej , przywódcy SDKPiL uważali taki postulat za szkodliwy , odciągał bowiem uwagę proletariatu polskiego od walki z prawdziwym wrogiem , którym była nie zaborcza władza , lecz rodzima burżuazja .

Do przywódców SDKPiL należeli : Róża Luksemburg - działaczka polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego ( była żydowskiego pochodzenia i chyba nie uważała się za Polkę ) , Julian Marchlewski oraz Feliks Dzierżyński , w późniejszych czasach towarzysz Lenina , organizator aparatu terroru w bolszewickiej Rosji .

Narodowa Demokracja . Narodowi Demokraci , zwani endekami , tworzyli ruch polityczny łączący nacjonalizm z konserwatyzmem . Stworzyli oni szeroki obóz łączący stronnictwa polityczne , organizacje robotnicze , młodzieżowe , kobiece , nawet sportowe . Wszystkimi tymi organizacjami kierowała tajna Liga Narodowa . Najbardziej reprezentatywnym stronnictwem politycznym tego obozu było założone w 1897 roku Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe .

Narodowcy postulowali powstanie niepodległej Polski , która miała być państwem czysto polskim , to znaczy tylko Polacy mieliby mieć w nim pełnię praw . Szczególnie chciano ograniczyć prawa Żydów . Odrodzona Polska miała też być katolicka . Endecy hołdowali stereotypowi Polaka - katolika i chcieli państwo związać z kościołem . Ustrój gospodarczy miał być oparty o własność prywatną . Przedsiębiorca winien być nie pracodawcą - wyzyskiwaczem , ale opiekunem swych pracowników . Walkę między klasami , postulowaną przez socjalistów , endecy zastępowali hasłem solidaryzmu między różnymi warstwami narodu .

Narodowcy nie byli też specjalnymi miłośnikami ustroju parlamentarnego . Uważali każdy parlament za miejsce pustej gadaniny i postulowali rząd autorytarny ( czyli silną władzę wykonawczą , szanującą jednak prawa obywatelskie ) .

Endecy nie cierpieli socjalistów za kwestionowanie przez nich własności prywatnej i za ich antyreligijne nastawienie , a w przypadku SDKPiL jeszcze za nieuznawanie więzi narodowych . PPS miał za złe endekom ich antysemityzm , klerykalizm i skłonności autorytarne , ale zgadzał się z nimi w kwestii niepodległości Polski . PPS i Narodowa Demokracja jednak bardzo różnie wyobrażali sobie tak odrodzoną Polskę , jak i sposób dojścia do niepodległości .

Czołowym przywódcą Narodowej Demokracji był Roman Dmowski .

Ruch ludowy . Trzecim nurtem wśród ruchów politycznych , jakie pojawiły się na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku ( obok socjalistów i endeków ) był ruch ludowy . Reprezentowało go Polskie Stronnictwo Ludowe powstałe w Galicji w 1903 roku . Uznawało ono własność prywatną ( bo chłop był przywiązany do swej ziemi ) , ale i postulowało reformę rolną , czyli podział ziemi obszarniczej . Ludowcy uznawali rolę kościoła , ale i tak przez kościół nie byli lubiani . W końcu przez dłuższy czas na wsi jedynym autorytetem był ksiądz . Teraz pojawił się partyjny agitator .

Czołowym przywódcą ruchu ludowego był Wincenty Witos .

Polscy liberałowie . Liberałowie nie tworzyli swojego ugrupowania . Najbardziej konserwatywni wiązali się z umiarkowanym skrzydłem Narodowej Demokracji , gdzie starali się tonować hasła antysemickie , klerykalne , nacjonalistyczne , czy też podważające autorytet rządów parlamentarnych . Inni przystępowali do PPS , gdzie osłabiali postulaty skierowane przeciwko własności prywatnej , a podkreślali zapisane w programie socjalistów hasła miłe liberałom , takie jak równość obywatelska niezależnie od narodowości , rozdział kościoła od państwa , czy też nieingerencja władz w życie prywatne człowieka . Tylko z komunistami nie mieli liberałowie żadnych punktów sprzecznych .

Większość polskich liberałów nie wiązała się z żadną partią i wywierała wpływ na życie publiczne poprzez działalność zawodową lub przez kontakty osobiste , co było o tyle skuteczne , że postawy liberalne przeważały wśród polskich dziennikarzy , uczonych , pisarzy , przemysłowców .

Prawica , lewica . Prawica jest zawsze przywiązana do zasad konserwatywnych , dlatego Narodową Demokrację uznać musimy za czołową siłę polskiej prawicy . Zmiany w kierunku socjalizmu czy ustroju absolutnie demokratycznego , eliminującego wszelki elitaryzm , to postulaty lewicy , stąd uznanie PPS za partię lewicową . Tym niemniej niepodległościowcy w rodzaju Piłsudskiego , choć przez opinię publiczną w początkach XX wieku zaliczani byli do lewicy , tak naprawdę niewiele mieli z nią wspólnego . SDKPiL to skrajna lewica . Ruch ludowy sytuuje się w centrum.