Pisownia wyrazów z "h" i "ch"

Zarówno w języku literackim, jak i w gwarach rdzennie polskich istnieje jedna spółgłoska tylnojęzykowa szczelinowa, mianowicie bezdźwięczne "ch". Głoskę tę oznaczamy w dwojaki sposób: za pomocą połączeń literowych "ch" oraz za pomocą litery "h". Obok "chata", "chować", "chwalić" piszemy "herbata", "hodowla", "hardy", choć w obu wypadkach w całej Polsce wymawiamy tę głoskę jednakowo. Jedynie w wymowie Polaków pochodzących z dawnych Kresów Wschodnich oraz Polaków mieszkających na pograniczu polsko-słowackim, polsko-ukraińskim i polsko-białoruskim istnieje rozróżnianie "ch" i "h". Jest to niewątpliwie rezultat wpływów obcych.

Rozróżnianie "ch" i "h" na obszarze rdzennie polskim nie miało nigdy miejsca również w przeszłości. Jest ono wynikiem zapożyczeń zewnętrznych, które dostały się do języka polskiego nie za pośrednictwem mowy żywej lecz za pośrednictwem pisma. Przyjęty przez nas z łaciny dwuznak "ch" występuje zarówno w wyrazach pochodzenia rodzimego, jak i obcego, natomiast litera "h" występuje jedynie w wyrazach pochodzenia obcego. Innymi słowy w wyrazach rodzimych spółgłoskę tylnojęzykową szczelinową oznaczamy za pomocą dwuznaku "ch", np. "chory", "chlustać", "chcieć", "chodzić", "chwalić", "chować"; natomiast w wyrazach zapożyczonych - za pomocą dwuznaku "ch" lub litery "h", np. "echo", "chór", "charakter", "chronologia", "honor", "hipika", "historia", "handel", "herbata", "hańba", "hardy". Jest to uzależnione nie od naszej wymowy, lecz od pisowni tych wyrazów w języku, z którego zostały zapożyczone (np. łac."honor", niem."Handel", czes."hanba").

Użycie liter "ch" lub "h" nie może więc być dziś oparte ani na wymowie, ani też na poczuciu rodzimego lub obcego pochodzenia wyrazu. Jedyną wskazówką jest poczucie oboczności morfologicznej. Tak więc "ch" piszemy wtedy, gdy głoska oznaczona przez ten dwuznak wymienia się w pokrewnych wyrazach lub formach wyrazowych z "sz", np. słu"ch" - sły"sz"ę,du"ch" - du"sz"a, mu"ch"a - mu"sz"ka, su"ch"y - su"sz"ę; natomiast literę "h" piszemy, gdy oznaczana przez nią głoska wymienia się z "g","ż","z" lub "dz", np. wa"h"ać się - wa"g"a, dru"h" - dru"ż"yna, bła"h"y - bła"z"en, wata"h"a - wata"dz"e.