Pisownia wyrazów z "ż" i "rz"

Ż jest trzydziestą drugą, a zarazem ostatnią literą alfabetu polskiego, gdzie może się pojawić również pod postacią Ƶ. Ż jest także używana w języku maltańskim, języku kaszubskim i w języku wilamowskim (wymysöryś).

Rz - dwuznak występujący w języku polskim oznaczający (obecnie) tę samą głoskę co ż. Pojawia się najczęściej po spółgłoskach (b, p, g, k, ch, j, w, t, d) a także, gdy w różnych formach wyrazu pojawia się zamiennie z r (morski-morze).

Literę "ż" piszemy:

1. gdy występuje wymiana "ż" - "g", np. potę"ż"ny - potę"g"a, mo"ż"emy - mo"g"ę, nó"ż"ka - no"g"a, rozdro"ż"e - dro"g"a, wa"ż"yć - wa"g"a, ul"ż"yć - ul"g"a;
2. gdy występuje wymiana "ż" - "dz",np. pienię"ż"ny - pienią"dz"e, mosię"ż"ny - mosią"dz";
3. gdy następuje wymiana "ż" - "h", np. dru"ż"yna - dru"h", wata"ż"ka - wata"h"a, Sapie"ż"yna - Sapie"h"a;
4. gdy następuje wymiana "ż" - "z", np. ka"ż"ę - ka"z"ać, zamro"ż"enie - przymro"z"ek, gro"ż"ę - gro"z"a;
5. gdy następuje wymiana "ż" - "ź",np. wo"ż"ę - wo"zi"ć, zamro"ż"enie - mro"ź"ny, obra"ż"ę - obra"zi"ł, obra"ż"ać - obra"ź"liwy, g"ż"enie się - g"zi"ć się;
6. gdy następuje wymiana "ż" - "s", np. bli"ż"ej - bli"s"ko, wy"ż"ej - wy"s"oko;
7. w przyrostkach, np. młodzie"ż", grabie"ż", odzie"ż", sprzeda"ż";
8. w partykule -"ż"e, np.skąd"ż"e, ten"ż"e, tak"ż"e, chodź"ż"e, rób"ż"e, miej"ż"e, nie płacz"ż"e, mów"ż"e, biegnij"ż"e, zaprowadź"ż"e, uspokój"ż"e się;
9. po przedrostku zakończonym spółgłoską lub samogłoską, jeżeli od litery "ż" zaczyna się rdzenna część wyrazu, np.nad"ż"erka, pod"ż"egać, ob"ż"arstwo, o"ż"ywić się;
10. po literach "l","ł","r", np. "rż"ysko, u"lż"yć, "lż"ej, "lż"yć, "łż"e, dzie"rż"awa;
11. w wyrazach zapożyczonych po literze "n", np. ara"nż"ować, bra"nż"a, rewa"nż", ora"nż"ada;
12. w następujących wyrazach rodzimych: g"ż"eg"ż"ółka,pieg"ż"a,m"ż"awka, m"ż"yć oraz w formach od nich pochodnych;
13. w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę "ż" oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np."ż"al, "ż"ywy, "ż"ur, "ż"artować, "ż"enić się, "ż"ółty, "ż"yczenie, "ż"reć, "ż"uraw, "ż"niwo, "ż"egluga, "ż"akiet, "ż"yto, "ż"yletka, "ż"orżeta, "ż"ongler, "ż"yrować itd. W tym zakresie wątpliwości rozstrzyga słownik.

W wyrazach typu "dż"uma, "dż"em, "dżdż"ysty, "dż"entelmen, "dż"oker litera "ż"
jest częcią dwuznaku "dż", a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.

Połączenie literowe "rz" piszemy:

1. gdy oznaczona przez nie głoska wymienia się z "r", np.wzgó"rz"e - gó"r"a, mo"rz"e - mo"r"ski, dwo"rz"ec - dwo"r"ski, pa"rz"ysty - pa"r"a, pie"rz"e - pió"r"o, ku"rz"y - ku"r"a, sta"rz"ec - sta"r"y, bie"rz"e - b"r"ać, ka"rz"ę - ka"r"ać;
2. po spółgłoskach: "p", "b", "t", "d", "k", "g", "ch", "j", "w", np. "prz"ygoda, "prz"ez, "brz"oza, "brz"eg, "trz"y, "trz"eba, mis"trz", "trz"eźwy, "drz"ewo, "krz"yż, "krz"yk, "grz"eje, "grz"ąski, "chrz"an, "chrz"ąszcz, u"jrz"eć, "wrz"os, "wrz"esień;
   
   wyjątkami w tym zakresie są:
   • wyrazy: "ksz"tałt, "ksz"tałtny, "ksz"tałcić, O"ksz"a, bu"ksz"pan,"psz"enica, "psz"ono, "psz"onak, "psz"czoła, "Psz"czyna, "Psz"onka, "ksz"yk (ptak), "gż"e"gż"ółka, "gż"enie się, pie"gż"a;
   • formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników, utworzone przyrostkiem "-szy" lub "-ejszy", np. le"pszy", gru"bszy", głu"pszy", kró"tszy", sło"dszy", prę"dszy", wię"kszy", zdro"wszy", najwię"kszy", najgła"dszy", najpros"tszy", najcieple"jszy";
   • partykuła "-że", np. ró"bże", mó"wże", ską"dże", zagra"bże", wyciągni"jże";
   • wyrazy, w których litera "ż" występuje na począrku rdzenia połączonego z przedrostkiem zakończonym na spółgłoskę, np. "odż"yć, "odż"ywić, "odż"ałować, "podż"erać, "obż"erać, "nadż"erka;
3. w przyrostkach "-arz", "-erz", np. druk"arz", gospod"arz", kamieni"arz", piek"arz", pis"arz", stol"arz", fałsz"erz";
4. w wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana "rz"-"r" ale w których "rz" pochodzi z historycznego "r", np. "rzucać", "rzeka", "rzadki", "orzech", "rzemień", "rzepa", "rzetelny", "rzeźba", "rzekomy", "rządzić".

Na pochodzenie omawianej głoski z historycznego "r" wskazują inne języki słowiańskie, np. rosyjskie formy "rieka", "riepa", a nawet niektóre wyrazy rodzime.