Polska i Litwa w dobie pierwszych Jagiellonów

Ludwik I Wielki węg. Lajos I Nagy,(ur. 5 marca 1326 w Wyszehradzie, zm. 10 września 1382 w Trnawie) - król Węgier w latach 1342-1382, oraz król Polski (jako Ludwik Węgierski) w latach 1370-1382.

Ludwik pochodził z rodu Andegawenów d'Anjou (gałąź Kapetyngów) - dynastii rządzącej Węgrami od 1308 do 1382. Jego ojcem był król Węgier Karol Robert, a matką Elżbieta Łokietkówna, córka Władysława I Łokietka i siostra Kazimierza III Wielkiego. Elżbieta była głównym doradcą Ludwika, a jej pozycja na Węgrzech była bardzo silna.

1. Rządy Ludwika Andegaweńskiego (1370 -1382)

Zgodnie z odpowiednimi układami panem i dziedzicem korony królestwa polskiego został Ludwik Andegaweński - siostrzeniec króla Kazimierza ( Są na to odpowiednie układy pomiędzy Kazimierzem Wielkim a Ludwikiem i zobowiązaniem Ludwika, że przyszły król nie naruszy istniejącego ustawodawstwa - przywilej w Budzie 1355 r.)

To zobowiązanie zostało wystawione wobec szlachty i duchowieństwa. Ludwik Węgierski nie za bardzo przejmował się rządami w Polsce, jego większe zainteresowania koncentrowały się na sprawach węgierskich.

Centralnym elementem panowania Ludwika jest przywilej w Koszycach (1374 r.), w którym zwalniał szlachtę od obciążeń podatkowych z wyjątkiem 2 groszy od łana chłopskiego. Przywilej ten gwarantował także jedność państwa polskiego. Zawierał też zobowiązanie, że król nie będzie powierzał zamków i starostw osobom obcej narodowości. Szlachta zwolniona od podatków zobowiązywała się do walki w obronie kraju. Powszechnie wtedy uważano, że szlachta płaci monarsze daninę krwi. Celem Ludwika było osadzenie na tronie jednej ze swoich córek.

Rządy Ludwika nie cieszyły się specjalną popularnością. Dochodziło nawet do napięć społecznych, ale w roku 1382 Andegaweńczyk zmarł. Przez 2 lata w Polsce trwała wojna domowa między zwolennikami sukcesji córek Ludwika (gł. panowie Małopolscy ), a panami wielkopolski, którzy chcieli osadzić na tronie polskim Ziemowita IV z Piastów Mazowieckich. Koniec końców układ sił przechylił się na korzyść zwolenników sukcesji andegaweńskiej, z tym, że koronę polską powierzono młodszej córce Jadwidze, brutalnie zerwano jej zaręczyny z księciem Wilhelmem Habsburgiem i za męża przydano jej władcę Litwy księcia Jagiełłę. Oczywiście było to małżeństwo czysto polityczne, opatrzone dość istotnymi warunkami:

W zamian za uzyskanie ręki Jadwigi i tronu polskiego Jagiełło zobowiązuje się przyjąć chrzest w obrządku łacińskim wraz ze swoimi braćmi i nawrócić Litwę na chrześcijaństwo. Przyłączyć do Polski ziemie Litwy i Rusi, odzyskać utracone przez Polskę terytoria (Pomorze). Właściwie był to program polityczny Władysława Jagiełły, który trwał przez całe jego panowanie (1386-1434).Była to umowa, która przeszła do historii pod nazwą Unii w Krewie 1385 r.

W następnym roku zjazd szlachty w Lublinie obwołał Jagiełłę królem, natomiast Jagiełło musiał potwierdzić istniejący system szlacheckich uprawnień. Króla typuje rada królewska (rada dostojników ), ale zatwierdza zjazd szlachty.

2. W jaki sposób monarcha usiłował zrealizować postanowienia unii w Krewie.

Jagiełło udał udał się na Litwę i dokonał chrztu ludności przy pomocy duchowieństwa polskiego. Zorganizował w Wilnie biskupstwo, wydał przywilej dla bojarów litewskich gwarantując im dziedziczne posiadanie ziemi i uwolnienie od osobistych świadczeń na rzecz księcia, z tym, że uprawnienie to otrzymali tylko wyznawcy religii katolickiej. Polityka Jagiełły napotkała na opór. Przywódcą niezadowolonych był stryjeczny brat Jagiełły Witold, który sprzymierzył się wtedy z krzyżakami, którzy 2 razy oblegli Wilno.

W 1392 r. Jagiełło zawarł ugodę z Witoldem, mocą której przekazał mu władzę na Litwie, zachowując ogólne zwierzchnictwo. Tymczasem Witold miał bardzo ambitne plany rozciągnięcia swojego władztwa na południowym-wschodzie, ale jego konkurentami byli Tatarzy. Aby zabezpieczyć się na północy zawarł w 1398 roku układ mocą, którego przekazywał Żmudź Zakonowi Krzyżackiemu. Był to dla zakonu krzyżackiego bardzo ważny nabytek terytorialny, albowiem dzięki temu krzyżacy mogli połączyć się terytorialnie z zakonem kawalerów Mieczowych w Inflantach.

Plany Witolda uległy jednak załamaniu. W 1399 roku poniósł klęskę pod Worsklą. Musiał więc powrócić do koncepcji północnej. Zainspirował powstanie na Żmudzi, co ściągnęło wyprawy krzyżackie na Litwę. Wcześniej jednak w 1401 roku zawarto Unię WILEŃSKO-RADOMSKĄ. Mocą tej unii Witold został uznany księciem dożywotnim Litwy pod zwierzchnią władzą Jagiełły. Unia pozwoliła na sojusz polsko-litewski w wojnie z Krzyżakami w 1404 roku.

W 1402 r. Zakon Krzyżacki najechał na Litwę. Polakom udało się uzyskać poparcie kurii papieskiej, która zakazała najazdów. W 1404 roku został zawarty pokój w Raciążu. Warunkiem tego pokoju było zatwierdzenie zakonu przy jego ziemiach, Polacy mogli wykupić ziemię dobrzyńską zostawioną krzyżakom jeszcze przez Władysława Opolczyka. Sumy na wykupienie zostały zebrane przez sejmiki szlacheckie.. Natomiast Żmudź nadal pozostawała w rękach Krzyżaków.

W dalszym ciągu trwały napięcia na granicy krzyżacko-polskiej, a jeszcze bardziej krzyżacko-litewskiej W 1408 r. wielkim mistrzem został Urlyk von Jungingen.. W 1409 r.(maj) na Żmudzi wybuchło wielkie powstanie za wiedzą i wolą księcia Witolda. W trakcie rokowań polsko-krzyżackich poseł polski Mikołaj Trąba dopuścił się tzw. kontrolowanego przecieku. Wielki mistrz spytał posła polskiego, czy król polski udzieli pomocy Witoldowi, jeżeli Krzyżacy tłumiąc powstanie na Żmudzi będą zmuszeni do wypowiedzenia wojny Litwie, która popiera i wspomaga buntowników. Wówczas poseł polski niby się wygadał-tak powiada : król polski poprze całą swą potęgą , na co mistrz Krzyżaków odkrzyknął : tu was mam i wypowiedział wojnę Polsce. Na co dyplomacja polska ogłosiła, że jest ofiarą agresji, lecz to nie Polska złamała warunki dwukrotnie zaprzysiężonego pokoju kaliskiego, co więcej król polski miał słuszne prawo wezwać do obrony swoich ziem wszystkich swoich poddanych łącznie ze schizmatykami i poganami.

Wojna trwała w latach 1409-1411, jej kluczowym momentem była bitwa pod Grunwaldem (15 lipiec 1410 r.), było to najświetniejsze zwycięstwo oręża polskiego w dobie średniowiecza. Rozgromiona została cała armia krzyżacka, prysł mit o potędze zakonu. Początkowo miasta i zamki krzyżackie przechodziły na stronę polską, jednak politycznych celów wojny nie udało się osiągnąć. Omawiając bitwę pod Grunwaldem należy zwrócić uwagę, że przeciw Krzyżakom wystąpiła połączona koalicja sił polskich, litewskich, były również posiłki ruskie i tatarskie. Zakon natomiast miał w swoich szeregach wielu tzw. gości z krajów zachodnioeuropejskich. W szeregach wojsk zakonnych walczyli książęta pomorscy. Sojusznikiem zakonu był cesarz-Zygmunt Luksemburski, który nawet wypowiedział wojnę Polsce w tym okresie.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto pokój polsko-krzyżacki. Krzyżacy zrezygnowali ze Żmudzi na okres życia Jagiełły i Witolda, ziemia dobrzyńska miała pozostać przy Polsce. Kupcy obu państw mają swobodę handlu na przeciwnych terytoriach. Zakon zobowiązał się wypłacić Polsce 100 tys. kop groszy tytułem wykupu jeńców.

W historiografii istnieje szereg sporów na temat wykorzystania bądź niewykorzystania zwycięstwa pod Grunwaldem. Nie należy jednak zapominać, że zakon mimo poniesionej klęski był wielką i dobrze zorganizowaną potęgą militarną, polityczną i gospodarczą. Tak więc mimo klęski zdołał szybko odzyskać utracone zamki, zaś twierdza Malbork przy nikłej ilości piechoty wojsk polskich była faktycznie nie do zdobycia. Ponadto zaczynała się jesień, istniały duże kłopoty z aprowizacją zgromadzonych sił. Ponadto Litwini nie byli zainteresowani w umacnianiu potęgi króla polskiego.( Własne cele osiągnęli - odzyskali Żmudź ).

W 1412 roku odbył się zjazd w którym udział wzięli: Jagięłło, Witold, Zygmunt Luksemburski. Przyrzekli oni sobie przyjaźń i pokój, co więcej pożyczył Zygmuntowi 30 tys. kop groszy pod zastaw tzw. Grodów spiskich. Miasta te pozostawały przy Polsce do 1789 roku. W 1413 roku Polska i Litwa podpisały następną Unię w Horodle. Unia miała charakter zdecydowanie antykrzyżacki, wystawiono trzy dokumenty: wspólny króla i Witolda, oraz osobno panów polskich i litewskich. Unia ta zacieśniała więzy między Polską a Litwą, ale zaznaczała odrębność pomiędzy krajami. Litwini zobowiązali się do porozumienia z Polakami przy wyborze wielkiego księcia.

II dokument- w razie śmierci króla bez prawych następców, nowa elekcja w Polsce zostanie przeprowadzona w porozumieniu z Witoldem i Litwinami.

III dokument - bojarzy litewscy zostaną dopuszczeni do rodów heraldycznych (mogli pieczętować się herbami szlachty polskiej) Wielu bojarów otrzymało wtedy te same prawa co szlachta polska i została przyjęta do polskich herbów. Byli to bojarowie wyznania katolickiego. Na Litwie wprowadzono wtedy podział na :kasztelanie i województwa.(województwa - dawne ziemie książąt dzielnicowych, które otrzymały pełen komplet urzędników ziemskich z wojewodą na czele. Niżej od nich były kasztelanie - dawne okręgi grodowe ). Obie strony zobowiązywały się do wspólnych narad w Lublinie i Parczewie. W 1414 roku miała miejsce następna wojna z Zakonem tzw. wojna głodowa, ponieważ Krzyżacy zamknęli się w swoich zamkach i nie występowali w pole. Pod wpływem wysłannika papieskiego obie strony zgodziły się na rozejm i przedstawienia swoich pretensji papieżowi, cesarzowi bądź soborowi, który wtedy obradował.

W 1414-1418 miał miejsce sobór w Konstancji. Na tym to soborze delegacja polska, w skład której wchodził wybitny polski uczony Paweł Włodkowic, wystąpiła z poglądem, że mocą prawa naturalnego poganie mają prawo do posiadania życia, mienia i własnych państw, a co za tym idzie, cesarz nie ma prawa do nadawania ziem pogańskich jakiejkolwiek osobie bądź instytucji jako ziem niczyich ( chodziło o podstawy prawne istnienia państwa zakonnego ). Krzyżacy odpowiedzieli paszkwilami.

W 1419 roku miała następna wojna z Krzyżakami, z tym że znowu odwołano się do arbitrażu Zygmunta Luksemburskiego. Wyrok wydany przez cesarza wywołał oburzenie polskiej szlachty. Było to w gruncie potwierdzenie warunków I pokoju toruńskiego.

W 1422 roku wybuchła następna wojna, nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale w roku 1422.IX.27 zawarto z Krzyżakami pokój nad jeziorem Melno. Polska odzyskała niektóre ziemie przygraniczne, ale Krzyżacy zrezygnowali ze Żmudzi na rzecz Litwy po wsze czasy.

W latach 30-tych (1430-1435) Krzyżacy włączyli się do rozgrywek wewnętrznych na Litwie popierając jednego z pretendentów do tronu wielkoksiążęcego( w 1431 r. zmarł Witold ). To wywołało konflikt z Polską, który przerodził się w wojnę. Krzyżacy popierali Świdrygiełłę, Polacy zaś Kiejstutowicza Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz wznowił unię z Polską w zamian za uzyskaną pomoc. Wojna przeciągnęła się do 1435 roku ( po śmierci Jagiełły1434 ), Polacy byli posiłkowani przez czeskich husytów, którzy pustoszyli ziemie zakonne i wreszcie w Brześciu Kujawskim w 1435 roku (grudzień) Krzyżacy przyjęli upokarzające warunki :

a) nie będą słuchali rozkazów cesarskich

b) jeśli złamią postanowienia pokoju, wtedy poddani mają prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa

Po pokoju w Brześciu Kujawskim polityka polska zaangażowała się w sprawy wschodnie, natomiast na ziemiach państwa zakonnego doszło do pewnych procesów emancypacyjnych tamtejszego społeczeństwa. W 1440 roku stany pruskie szlachty i miast zawiązały konfederację tzw. ZWIĄZEK PRUSKI. Związek początkowo tolerowany, a nawet akceptowany przez Krzyżaków jako stanowa reprezentacja społeczeństwa bardzo szybko wszedł w zatarg z państwem zakonnym. Sprawa oparła się o sąd cesarski i papieski. Cesarz wydał wyrok nakazujący rozwiązanie związku, a przywódców na karę śmierci skazał. Papież natomiast obłożył członków związku pruskiego klątwą. Nie należy przy tym zapominać, że zarówno mieszczaństwo, jak i w przeważającej części rycerstwo ziem pruskich było pochodzenia niemieckiego. A więc owe wyroki dotyczyły spraw wewnętrznych państwa krzyżackiego.