Pozytywizm - charakterystyka epoki
Język polski, PozytywizmPozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie. Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych. Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji. Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii. Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. W związku z tym za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.
Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych.
Datę początkową polskiego pozytywizmu można podać dość dokładnie, mianowicie jest to 1863 rok. Rok ten znamienny jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Natomiast datę końcową można podać tylko z pewnym przybliżeniem, są to lata 90. XIX w. Powstanie zdecydowanie wpłynęło na mentalność ludzi. Uznano, że dalsza walka zbrojna w tych warunkach nie ma sensu. Za główny cel postawiono sobie ekonomiczny i kulturalny rozwój kraju. W tym okresie bowiem wzmogły się zabiegi zaborców mające na celu wynarodowienie Polaków. Szczególnie widoczne to było w zaborze rosyjskim i pruskim. W zaborze austriackim była znacznie większa wolność myśli, lecz za to zacofanie ekonomiczne było ogromne (bieda galicyjska). To skierowanie całego wysiłku na pracę miało zachować tożsamość narodową i odtworzyć siły, które przecież uległy znacznemu osłabieniu po powstaniu.
Literatura miała w dziedzinie propagowania tych haseł ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez wszelkie utwory literacki, także poprzez publicystykę głoszono program mający podnieść Polskę na nogi. Rosnący prestiż prasy łączył się ściśle z rozwojem cywilizacji, i to nie dlatego, że unowocześnia się technika druku i powstają szybkie sposoby przekazywania informacji, lecz również dlatego, iż prasa stanowi potężny środek upowszechniania i popularyzowania zdobyczy cywilizacyjnych. W tym też sensie prasa służyła ideom pozytywistycznym. Ówczesne dziennikarstwo spełnia bowiem różne funkcje społeczne: propaguje program "pracy u podstaw" i "pracy organicznej", wychowuje nowego czytelnika, dając mu niezbędny zasób wiedzy i kształtując jego przekonania. Istotną rolę odegrała prasa jako czynnik demokratyzujący stosunki społeczne, wpływając na rozszerzenie kręgu czytającej publiczności o warstwy słabo dotąd uczestniczące w kulturze. Sytuacja kraju pod zaborami dodatkowo wzmacniała znaczenie prasy, która musiała zastępować nie istniejące instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe.
Sytuacja w Galicji
Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji
kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety,
powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość
szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały
nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego
faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą
postawę wobec Austrii.
Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we władanie
cesarza. Podobnie było z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców
i publicystów) w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom.
Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski "Czas". Położenie mas
chłopskich było tragiczne.
Sytuacja w zaborze pruskim
Sytuacja Polaków była tu znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami kanclerza
Bismarcka zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji.
Ograniczano działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniano
osiedlanie się na nowych terenach.
Sytuacja w zaborze rosyjskim
Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych
terenach, sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali
usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym został rosyjski,
rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolicą, byłym
powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa
i spektakle teatralne.
Nowe idee i koncepcje
Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, zarówno od
przekonania, że "Polska jest Chrystusem" czy "Winkelriedem narodów", jak
i od nakazów konieczności walki z wrogiem, nie przyjmując ani metody "lisa",
ani "lwa". Chcąc obudzić naród z marazmu, z atmosfery zniechęcenia
i beznadziejności, przekonać, że i w takiej jak nasza sytuacji można
szukać dróg uratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad
podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego
społeczeństwa. Tak więc ogólnie mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym
hasłem była walka, w pozytywizmie - praca.
Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła
programowe: "pracy organicznej" i "pracy u podstaw".
Praca organiczna - Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania
społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może
zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by
społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe
bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego
propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w
ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych
inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do
podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu
kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać
o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak
definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która
nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie
jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".
Praca u podstaw - pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz
najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając
możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe.
Sięgnąć należało więc do tych, którzy zajmując miejsce u podstaw
społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc
apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by
"szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego
zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę,
jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu.
Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzony jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszone przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.
Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu
nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji
i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera
rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich
komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym
elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment,
wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu
wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus
("Katarynka", "Kamizelka"), H. Sienkiewicz ("Latarnik"), E. Orzeszkowa
("Z różnych sfer"), Maria Konopnicka ("Miłosierdzie gminy");
opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta,
najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych
reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów
i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie
skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było
eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie
argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela,
opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami
ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus ("Antek"),
H. Sienkiewicz, M. Konopnicka ("Nasza szkapa);
powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej
objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w
rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej
formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie
wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji;
powieść tendencyjna - podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej"
i "pracy u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza -
nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi,
w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga -
odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-
satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego
wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej
tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na
rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod
każdym względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej
(podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę
przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia
dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do
solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność
tę bez wątpliwości uzasadnia;
powieść realistyczna - powstała z powodu braku wartości artystycznych
w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów
i nałożono je (portrety) na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka",
"Emancypantki", "Nad Niemnem", "Rodzina Połanieckich") - przedstawiały
jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości
społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w
konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych
problemów społecznych i narodowych (wpływ p. tendencyjnej). Powieść
dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego
świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd
rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym
charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą
epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym
wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób
przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć
jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci.
Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co
ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę
motoryczną akcji. Realiści, jak sama nazwa wskazuje, zobaczyli, że
optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to
pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną,
przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona
jasno, do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten
jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne,
wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał
"Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna
krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki;
powieść historyczna - służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon"
Prusa) bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany
obraz przeszłości narodowej (np. historyczne Sienkiewicza);
obrazek poetycki - gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do
konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do
krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego
(najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego; Maria
Konopnicka ("W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał") starała się wzmocnić
środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup
społecznych;
artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju,
podejmował rozległą problematyką społeczną;
felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej
tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie
tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często
poprzez fikcyjne opowiadanka;
reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem
konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji.
Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż
miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie
ważnych w tamtych czasach odkryciach.
Najwybitniejsi teoretycy pozytywizmu:
- Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów"
- Piotr Chmielowski - znany z działalności krytyka i historyka literatury
Do grona młodych pozytywistów zaliczamy:
- Elizę Orzeszkową
- Bolesława Prusa
- Henryka Sienkiewicza
Publicystyka
Ważniejsze dzienniki: "Kurier Warszawski", do którego pisywał Bolesław Prus,
"Kurier Codzienny", "Gazeta Warszawska", "Gazeta Polska" oraz "Słowo"
redagowane przez Henryka Sienkiewicza i "Nowiny" redagowane przez Prusa.
Tygodniki i dwutygodniki reprezentowały najlepiej: "Przegląd Tygodniowy" -
redagowany przez Adama Wiślickiego oraz "Prawda" - Aleksandra
Świętochowskiego.
Niemałą poczytnością cieszyły się także gazety nie wymagające szczególnie
wyrobionych odbiorców, zaspokajające potrzeby i zainteresowania przeciętnych
czytelników. Tu wymienić należy: "Opiekuna Domowego", "Niwę", "Bluszcz"
i "Kronikę Rodzinną".
W Krakowie dominował "Czas" - organ konserwatystów oraz miesięcznik
"Przegląd Polski".
Główni przedstawiciele filozofii
A. Comte "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna
- filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia,
badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
- cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;
- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich
metody: eksperyment i obserwacja;
- przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż
o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można.
Herbert Spencer "Wstęp do socjologii" - Ewolucjonizm
- był uczniem Darwina;
- propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega
stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;
- ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;
- u podstaw jego myśli leży biologia.
Hipolit Taine "Rasa, środowisko, moment" - Determinizm
- uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez
zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino"
znaczy "ograniczam";
- zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;
- "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko
(gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje).
John Stuart Mill "Co to jest utylitaryzm?" - Utylitaryzm
- głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;
- wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu,
nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania
mają sens);
- na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm.
Kierunki filozoficzne:
MONIZM PRZYRODNICZY
- jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom;
- konsekwencją stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki,
eksperymentu i obserwacji.
SCJENTYZM
- zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są
źródłami rzetelnej wiedzy.
PRAKTYCYZM
- stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków
do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary".
AGNOSTYCYZM
- zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących;
- są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się
nimi zajmować;
- opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
ORGANICYZM
- pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia
biologa;
- społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to
całe społeczeństwo to odczuje.
RELATYWIZM
- głosi, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne,
zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne).
MINIMALIZM
- człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu
dostępny, i który jest możliwy do zbadania.
NATURALIZM
- krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami,
a nawet "rynsztokami życia";
- obrazy Powiśla w "Lalce";
- pisarze przyjmują postawę uczonych-badaczy przyrody.
Podobne tematyNa czym polega mesjanizm narodowy w widzeniu księdza Piotra?
Bóg nie odpowiedział dumnemu Konradowi, miotającemu... Podobieństwa i różnice w postawie i losach A. Kmicica i J. Soplicy
Soplica: w młodości hulaka, mający za sobą... Miłość romantyczna
Miłość w romantyźmie jest: jednym z... Motywy mitologiczne i biblijne inspiracją dla twórców współczesnych.
-Jan Kochanowski "Czego chcesz od nas Panie" - motyw... Scharakteryzuj zjawisko sarmatyzmu
Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od... |
Serwis matura memento.pl jest serwisem społecznościowym, publikuje materiały nadesłane przez internautów i nie odpowiada za treść umieszczanych tekstów oraz komentarzy. Serwis matura memento.pl dokłada wszelkich starań, aby weryfikować nadsyłane materiały oraz dbać o ich zgodność z polskim prawem.
Ebooki edukacyjne
Dobre wypracowania
Jak samodzielnie pisać wypracowania i otrzymywać z nich wysokie oceny bez większego wysiłku?
Jak zdać egzamin?
Poznaj metody i sztuczki, aby bezstresowo i zawsze pozytywnie zdać każdy egzamin!
Techniki pamięciowe dla każdego
Jak wykorzystać moc swojego umysłu poprzez efektywne techniki pamięciowe i zapamiętać wszystko czego potrzebujesz?
Szybka nauka języków obcych
Jak szybko i skutecznie uczyć się języków obcych, wykorzystując możliwości własnego umysłu?
Szybka nauka
93 specjalne ćwiczenia, dzięki którym nauka nie będzie sprawiać Ci problemów