"Przedwiośnie" - geneza powstania utworu

"Przedwiośnie" - powieść S. Żeromskiego, wydana w Warszawie w 1924 r. Utwór wyrosły z zaniepokojenia pisarza sytuacją polit.-społ. odrodzonego państwa polskiego. Wewnętrzne rozbicie polityczne, nieporadność zmieniających się rządów, nieodpowiedzialność parlamentu uwikłanego w rozgrywki międzypartyjne, stale pogarszające się położenie gospodarcze, bezrobocie i strajki stwarzały sytuację chaosu i wewnętrznej anarchii. "Przedwiośnie" miało być w intencji autora ujętym na gorąco obrazem Polski współczesnej, a jednocześnie wyrazem stosunku pisarza do opisywanych problemów. Miało być też pytaniem o przyszłą drogę, przestrogą i wezwaniem do powszechnej dyskusji o "naprawie Rzeczypospolitej".

Tę trudną i zawikłaną problematykę przedstawił pisarz na przykładzie typowej pod wieloma względami biografii Cezarego Baryki, młodego człowieka, urodzonego i wychowanego wśród Rosjan w Baku, dla którego Polska była mitem i wyidealizowaną legendą z opowieści rodziców, budzącą ciekawość, ale i nieufność. Pogłębiały ją doświadczenia wyniesione z rewolucyjnej Rosji. Żeromski tak prowadzi fabułę powieści, aby umożliwić bohaterowi po powrocie do kraju stałe konfrontowanie marzeń z rzeczywistością, ojcowskiej wizji Polski "szklanych domów" z prawdą życia. Po krótkim pobycie w Warszawie Cezary bierze udział w wojnie 1920 roku. Po kampanii, zaproszony przez kolegę, poznaje istniejącą jeszcze wówczas Polskę szlachecką. Swoista uroda życia w starym ziemiańskim dworze, Nawłoci, jak również romans z piękną właścicielką sąsiedniego majątku, zdołały na chwilę wciągnąć bohatera, lecz nie przysłoniły mu obrazu nędzy chłopskiej i lekkomyślnej beztroski pańskiej Nawłoci. Kolejny pobyt w Warszawie jest obrazem szarpaniny duchowej bohatera, który miota się pośród sprzecznych idei, przyznając rację na przemian jednej lub drugiej, aby je z kolei wszystkie odrzucić. Z jednej strony Szymon Gajowiec, opiekun Baryki, stara się zapewnić go, że jedyną właściwą drogą usunięcia niedostatków "chorej" Polski jest powolne, organicznikowskie działanie. Z drugiej zaś strony kolega uniwersytecki, Antoni Lulek, zaprzysięgły przeciwnik "burżuazyjnej" Polski, rozjątrza gorycz Baryki swą agitacyjną napastliwością, ukazując rzeczywistość odrodzonego państwa w barwach ponurych. Któregoś dnia, w odruchu buntu i rozpaczy, Baryka przyłącza się do napotkanego pochodu manifestujących robotników.

Ukazanie się "Przedwiośnia" stało się wydarzeniem nie tylko literackim, lecz politycznym. Ostrość diagnozy, namiętność oskarżenia, a zwłaszcza zakończenie powieści - marsz Baryki na Belweder - przyjęte zostały przez część opinii polskiej jako wezwanie do rewolucji i wywołały ostrą nagonkę środowisk konserwatywnych na pisarza. To najbardziej dyskusyjne dzieło Żeromskiego, obok "Dziejów grzechu", wywołało lawinę sporów i polemik, ale przyniosło mu też liczne wyrazy hołdu. Cezary Baryka stał się symbolicznym wcieleniem poszukiwań młodych ludzi, dążących do przebudowy świata.