Przyczyny i przebieg Wielkiej Rewolucji Burżuazyjnej we Francji

Mianem Wielkiej Burżuazyjnej Rewolucji Francuskiej lub rewolucji francuskiej określa się okres w historii Francji (1789-1799), kiedy doszło do obalenia monarchii Burbonów.
Za jej symboliczny początek uważa się zdobycie przez lud Paryża twierdzy Bastylia 14 lipca 1789, natomiast za koniec rewolucji uznaje się kres rządów Dyrektoriatu 9 listopada (18 brumaire'a) 1799, kiedy to Napoleon Bonaparte przeprowadził zamach stanu ogłaszając się Pierwszym Konsulem.

Przyczyny wybuchu rewolucji :

• zasklepienie się ustroju w formach z pierwszej połowy XVII wieku tzn klasycznej monarchii absolutnej - dającej całkowitą dominację stanom uprzywilejowanym (szlachcie i duchowieństwu) kosztem stanu trzeciego, skupiającego najbardziej prężne ekonomicznie warstwy społeczeństwa

• poglądy wybitnych myślicieli uzasadniające konieczność przeprowadzenia gruntownych reform: Monteskjusz - teoria trójpodziału władzy, Rousseau - teoria suwerenności narodu i umowy społecznej, Sieyes - „Czym jest stan trzeci", teoria ekonomicznej szkoły fizjokratów. Swoisty paradoks polegał na tym, że powstające we Francji teorie przyczyniły się do przemian ustrojowych w innych państwach - absolutyzm oświecony - a w kraju rodzinnym były w najlepszym przypadku ignorowane

• bezpośrednią przyczyną wybuchu rewolucji był narastający kryzys ekonomiczny będący skutkiem: złej gospodarki finansowej, wielkich zadłużeń, olbrzymich niekontrolowanych wydatków dworu, systemu podatkowego uprzywilejowującego duchowieństwo i szlachtę oraz kilku kolejnych lat nieurodzaju w rolnictwie

Podział na okresy:

• monarchii ograniczonej - 1789-1792 - od zebrania się Stanów Generalnych o uwięzienia Ludwika XVI

• Konwentu -1792-1793- do zwycięstwa jakobinów nad żyrondystami

• dyktatury jakobińskiej -1793-1794- do zamachu 9 Thermidora (27 lipca1794)

• Dyrektoriatu -1795-1799 - do zamachu Napoleona 18 Brumaire`a (9 listopad 1799)

• okresy dyktatury Napoleona -1799-1814/5 - konsulat i cesarstwo

Wybuch rewolucji i ważniejsze wydarzenia w okresie monarchii ograniczonej:

• 24 styczeń 1789 - Ludwik XVI zwołuje po raz pierwszy od 175 lat Stany Generalne uwzględniając przy tym żądanie stanu trzeciego o podwojeniu liczby jego przedstawicieli

• 5 maj 1789 - otwarcie posiedzenia Stanów Generalnych w Wersalu

• 17 czerwiec 1789 - deputowani stanu trzeciego, jako przedstawiciele większości społeczeństwa, wbrew rozkazowi królewskiemu ogłaszają się Zgromadzeniem Narodowym

• 17 czerwiec 1789 - po przyłączeniu się znacznej liczby przedstawicieli duchowieństwa i szlachty do deputowanych stanu trzeciego, król uznał Zgromadzenie Narodowe

• 9 lipiec 1789 - stawiając sobie za ciel działań uchwalenie konstytucji Zgromadzenie Narodowe przekształca się w Konstytuantę

• 14 lipiec 1789 - na skutek krążących wieści o gromadzeniu przez króla wojsk w rejonie Wersalu w celu zdławienie w zarodku niebezpieczeństwa, lud Paryża zdobywa i zaczyna burzyć Bastylię - symbol absolutyzmu. Data ta rozpoczynająca okres właściwej rewolucji jest świętem narodowym Francji

• 4 i 5 sierpień 1789 - pod wpływem wydarzeń w kraju - szczególnie na wsi - Konstytuanta uchwaliła ustawy likwidujące feudalizm poprzez zniesienie przywilejów stanowych, poddaństwa, pańszczyzny oraz ogłoszenie równości wszystkich wobec prawa

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela uchwalona przez Konstytuantę 266 sierpnia 1789 głosiła wolność osobistą, równość wobec prawa, ochronę własności prywatnej, wolność słowa, opór przeciwko uciskowi, tolerancję religijną oraz w zakresie ustroju politycznego zasadę zwierzchniej władzy narodu i trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

• opierając się na zasadach ogłoszonych w Deklaracji Konstytuanta uchwala ostateczny tekst konstytucji w dniu 3 września 1791. Czyniła ona z Francji monarchię konstytucyjną, powierzając w niej władzę ustawodawczą Zgromadzeniu Prawodawczemu (Legislatywie) zaś wykonawczą królowi i ministrom. Wysoki cenzus majątkowy dający prawa wyborcze spowodował przejęcie władzy przez burżuazję kosztem biedoty i średniozamożnych

• zatargi króla z Legislatywą oraz podejrzenia w stosunku do monarchy o tajne konszachty z Austrią i Prusami (1792) spowodowały wzrost napięcia, które doprowadziło do powstania Komuny Paryża - rewolucyjnego zarządu miasta (9 sierpień 1792) a w konsekwencji spowodowały aresztowanie króla (10 sierpień 1792)

Ważniejsze wydarzenia w okresie konwentu:

• demokratyczne i powszechne wybory do Konwentu we wrześniu 1792

• 22 wrzesień 1792 - na pierwszym posiedzeniu Konwentu Narodowego proklamowano zniesienie monarchii i ustanowienie republiki, oraz dla uczczenia tego wydarzenia wprowadzono kalendarz rewolucyjny

• układ sił politycznych w Konwencie: żyrondyści - ugrupowanie zachowawcze - 160 mandatów; jakobini (górale) - ugrupowanie najbardziej radykalne - 200 mandatów; reszta członków Konwentu -około 400- stanowiła tzw Bagno i w toczącej się walce o władzę pomiędzy jakobinami a żyrondystami zajmowała stanowisko niezdecydowane

• mimo sprzeciwów żyrondystów Konwent podjął decyzję o przedstawieniu zdetronizowanemu Ludwikowi XVI zarzutu zdrady i postawieniu go przed sądem - którym miał być sam Konwent. W wyniku procesu Ludwik XVI został uznany winnym i skazany na karę śmierci (18 styczeń 1793). 21 stycznia 1793 go zgilotynowano.

• trudna sytuacja zewnętrzna (wojna z I koalicją) i wewnętrzna (bunty rojalistyczne, rozruchy chłopskie, bardzo trudna sytuacja gospodarcza) przyczyniła się do wzmocnienia władzy - powołanie Komitetu Ocalenia Publicznego (nadzór nad władzą wykonawczą), Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego (nadzór nad policją) oraz Trybunału Rewolucyjnego, którego wyroki nie podlegały apelacji. Organy te powołane decyzjami Konwentu z 5-6 kwietnia 1793 znalazły się w rękach jakobinów. Mimo szerokich formalnie w dalszym ciągu uprawnień Konwentu, władzę we Francji coraz wyraźniej zaczęli przejmować jakobini.

Ważniejsze wydarzenia w okresie dyktatury jakobinów:

• 2 czerwca 1793 pod naciskiem tłumu - kierowanego przez jakobinów - Konwent podejmuje decyzję o aresztowaniu przywódców żyrondystów, co w praktyce oznacza przejęcie władzy przez jakobinów - początek dyktatury

• 24 czerwiec1793 opanowany przez jakobinów Konwent uchwala nową konstytucję Francji. Wprowadza ona ustrój republikański, jest bardziej demokratyczna (wybory bezpośrednie i powszechne) i radykalne społecznie. Ze względu jednak na trudne położenie kraju nie zostaje wprowadzona w życie. Miało to nastąpić po całkowitym zwycięstwie rewolucji

• do Komitetu Ocalenia Publicznego wchodzi przywódca jakobinów Maksymilian Robespierre. Pod jego kierownictwem Komitet Ocalenia Publicznego staje się najwyższą władzą rewolucyjną (24 lipiec 1973). Zaczyna w praktyce swego działania stosować terror, jako sposób walki z przeciwnikami rewolucji (bunty inspirowane przez żyrondystów i rojalistów)

• 23 sierpień 1793 - dla poprawy skomplikowanej sytuacji na froncie Komitet Ocalenia Publicznego zarządził powszechny pobór rekruta do armii rewolucyjnej. Organizatorem armii został Łazarz Carnot. W wojsku zapanowały demokratyczne stosunki, które umożliwiły szybkie kariery utalentowanych oficerów (Bonaparte, Davout, Moreau). W konsekwencji nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji militarnej - odrzucenie wroga za Ren, zajęcie Belgii i Holandii

• 29 wrzesień 1793 - w celu opanowania ogromnej spekulacji wprowadzono maksymalne ceny i płace. Złamanie tych postanowień karano śmiercią

• wiosną roku 1794 fala terroru sięgnęła szczytu. Przejawem tego było aresztowanie członka Komitetu Ocalenia Publicznego Dantona (30 marzec) - domagającego się ograniczenia terroru i odwołania ustawy o cenach maksymalnych. Kilka dni później Danton został publicznie zgilotynowany (5 kwiecień)

• spisek thermidoriański doprowadza do aresztowania na posiedzeniu Konwentu (9 thermidora - 27 lipiec 1974) Robespierre`a, za którym wbrew jego oczekiwaniom nie opowiedział się lud Paryża. Następnego dnia - po pospiesznym procesie - Robespierre wraz z 21 przywódcami jakobinów został zgilotynowany. Był to kres dyktatury jakobińskiej - Klub Jakobinów zamknięto formalnie 12 września 1794

Ważniejsze wydarzenie w okresie Dyrektoriatu:

• korzystne warunki traktatów pokojowych z Prusami (Bazylea 5 kwiecień 1795) i Hiszpanią (22 lipiec 1795) pozwalają na przeprowadzenie gruntownych reform wewnętrznych

• 22 sierpnia 1795 - uchwalono nową konstytucję - zwaną dyrektorialną. Przywracała ona uprzywilejowaną pozycję bogatej burżuazji przez ponowne wprowadzenie wyborów pośrednich i opartych na cenzusie majątkowym. Po raz pierwszy pojawia się we Francji dwuizbowy parlament - Rada Pięciuset i Rada Starszych. Władzę wykonawczą sprawuje pięcioosobowy organ - Dyrektoriat (od 22 października 1795)

• „Sprzysiężenie równych" Franciszka Babeufa wyrazem dążeń ugrupowań radykalnych - domagających się realizacji w praktyce demokratycznych reform zapowiadanych przez jakobinów. Krwawe rozprawienie się z Babeufem i jego zwolennikami było wyraźnym dowodem odchodzenia od ideałów początków rewolucji (luty-maj 1796)

• wzrastająca pozycja armii będąca wynikiem sukcesów wojennych: zajęcie Mediolanu i utworzenie Republiki Lombardzkiej w kwietniu 1796, zajęcie Republiki Weneckiej (maj 1797). Traktat z Austrią w Campo Formio (17 październik 1797) na mocy którego postanowień Austria zrzekała się Belgii oraz posiadłości na lewym brzegu Renu. We Włoszech powstała zależna od Francji Rzeczypospolita Cisalpińska. Ogromną rolę w tych wydarzeniach odegrał gen. Napoleon Bonaparte

• wzrastające znaczenie generała Bonaparte zaniepokoiło tracący popularność - ze względu na nieefektywne rządy - Dyrektoriat. Chcąc zatem pozbyć się potencjalnego rywala z Francji wysyła on Bonapartego na czele armii do Egiptu, skąd, mimo zwycięstw i zajęcia Kairu (1798) ucieka on porzuciwszy wojska nie mające możliwości odwrotu w wyniku zniszczenia floty francuskiej w bitwie pod Abukirem (1 sierpień 1798)

• postępujący chaos wewnętrzny (kryzys gospodarczy, dewaluacja pieniądza) powoduje wzrost ilości zwolenników rządów silnej ręki - nawet za cenę czasowego ograniczenia własnych uprawnień. Na czele spisku wymierzonego przeciw Dyrektoriatowi staje Napoleon Bonaparte. Zamach stanu z 18 brumaire`a (9 wrzesień 1799) oznacza początek dyktatury Napoleona, przy pełnym poparciu burżuazji.