Recepta pozytywistów na życie wśród ludzi

Pozytywistyczni pisarze oprócz tego, że opisywali krytycznie swoją współczesność, starali się podać idealny model życia wśród ludzi. Niezwykle rzadko czynili to wprost, podając konkretne wzory, niczym przykazania. Raczej starali się delikatnie wpływać na czytelnika, ukazując mu przede wszystkim wady ludzkiego postępowania i sugerując mu wyraźnie, że są one złe i szkodliwe. Jednakże i w tej bardzo stonowanej wymowie zauważyć można, iż niektórzy twórcy wyrażali się bardziej radykalnie od innych.

Moim zdaniem, szczególnie wyraźnie moralizuje Eliza Orzeszkowa w "Nad Niemnem". Pokazuje ona tu dokładnie, jak należy postępować, aby iść z duchem czasu i żyć w harmonii z ludźmi i przyrodą. W powieści szybko rzuca się w oczy jasne rozgraniczenie na bohaterów pozytywnych i negatywnych. Kryterium tej oceny jest ich stosunek do pracy. Jeśli pracują dużo i ciężko, najczęściej fizycznie, są godni naśladowania. Jeśli zaś tylko czerpią korzyści z cudzej pracy, są pasożytami, których pisarka jednoznacznie potępia. Orzeszkowa zafascynowana jest ideą pracy. Dla niej piękne są: gruba, pociemniała od słońca i ciężkiego wysiłku skóra, mocna kibić, szerokie bary i potężne dłonie - atrybuty człowieka pracującego przy uprawie roli.

Jasno także widać, że, według pisarki, pełnię szczęścia można osiągnąć tylko żyjąc na wsi. Miasto ukazuje Orzeszkowa jako siedlisko zepsucia, chaosu, pogoni za nieuchwytnymi błahostkami. Justyna staje się w pełni szczęśliwa nie dlatego, że zyskuje miłość arystokraty Różyca, który prócz pieniędzy i pustych słów nie potrafi jej nic zaoferować, ale dzięki uczuciu Jana Bohatyrowicza, u boku którego będzie się mogła w pełni zrealizować - będzie pracowała i miała świadomość swej społecznej użyteczności.

Aczkolwiek nie tylko kult pracy i bezgraniczne poświęcenie się jej są receptą na dobre życie wedle Orzeszkowej. Jak łatwo zauważyć, Benedykt Korczyński, pomimo iż jest tytanem pracy i tylko ona wypełnia mu życie, wcale nie jest szczęśliwy. Brak mu bratniej duszy, zrozumienia u drugiego człowieka. Jest on chłodnym człowiekiem, którego mało kto kocha. Dopiero podczas rozmowy z synem, gdy zrzuca z serca narosłą przez lata skorupę obojętności, otwiera się na potrzeby bliźnich, powraca do swych młodzieńczych ideałów i staje się w pełni szczęśliwy. Toteż, wyciągając wnioski z powyższych rozważań, należy stwierdzić, iż Eliza Orzeszkowa przepisała swym czytelnikom następującą receptę na życie: pracuj na wsi i bądź otwarty na problemy innych ludzi. Żyj zgodnie z naturą, sąsiadami i sumieniem, trzymaj się z dala od miasta i przepychu, a będzie ci dobrze. Receptę tę przedstawiła nadzwyczaj wyraźnie. Nie sposób jej nie zauważyć podczas lektury.

Sądzę wszakże, iż ciekawsze pomysły na życie zawarł w "Lalce" Bolesław Prus. Zamiarem Prusa nie było napisanie książki moralizatorskiej i programowej, lecz "powieści z wielkich pytań naszej epoki", jak mówił o swym dziele. Toteż "Lalka" nie zawiera gotowych recept na życie. Zawiera natomiast szereg wskazówek, jak postępować, aby czuć się możliwie najlepiej. Warto zauważyć, że bohaterowie Prusa są bardziej realni niż postaci z powieści Orzeszkowej. U Prusa nikt nie jest ideałem, każdy ma swe wady i zalety. W przeciwieństwie do niego Orzeszkowa podaje nam wzorcowe charaktery - Justyny Orzelskiej, Witolda Korczyńskiego, Jana i Anzelma Bohatyrowiczów. Świat Prusa jest stanowczo bardziej zagmatwany, niejednoznaczny, wielobarwny i wieloaspektowy, a zarazem bardziej zbliżony do rzeczywistości i interesujący. Jednakże przez taki realizm tekstu trudniej dostrzec propozycje, jakie autor wysuwa w odniesieniu do szczęśliwego żywota.

Kilka wszak rzeczy bez trudu można zauważyć. Nietrudno zrozumieć, że dla Prusa, tak samo jak dla Orzeszkowej, ważne jest to, aby żyjąc wśród ludzi, dostrzegać ich problemy i pomagać im tak, jak nam pozwalają na to dostępne środki. Wokulski prawdziwą, pewną i wymierną przyjemność znajduje w obdarowywaniu ludzi. Jest szczęśliwy, gdy może komuś pomóc i widzi, że ta pomoc wyciąga biedaków z poniżenia, skraju nędzy i upadku. Jednakże Wokulski nie jest wyłącznie typem działacza społecznego. Zazwyczaj wyciąga rękę do ubogich z powodu nagłego impulsu, nastroju chwili i nigdy nie planuje, że oto dziś wspomoże trzech potrzebujących. Potrzeba takich akcji nachodzi go nagle i niespodziewanie. Natomiast zawsze znajduje w nich chwilę wytchnienia i radości, widząc radość, jaką sprawia biedakom i ich wdzięczność.

Prus posuwa się wszakże dalej niż Orzeszkowa, gdy pokazuje model nowoczesnego życia. W "Lalce" oratorem postępowych poglądów jest głównie doktor Szuman. Często tezy jego są wyrazem rozżalenia i pretensji do rzeczywistości, jednak zawierają one pewne niezbite prawdy, choć tchną one niekiedy cynizmem. Nadzwyczaj nowoczesna i zaskakująca jest wizja miłości, którą buduje doktor Szuman. Godzi ona w utartą obyczajowość i tradycję nawet dzisiaj, a przecież Prus napisał "Lalkę" przeszło sto lat temu! Otóż doktor Szuman twierdzi, że higieniczna (tak to nazywa!) miłość powinna trwać miesiąc, dwa, góra trzy, dopóki nie wygaśnie uczucie. Potem kochankowie powinni się rozstać i szukać nowych obiektów zainteresowania. Szuman występuje także przeciw archaicznym różnicom klasowym i majątkowym, które stają na przeszkodzie zakochanym. Piętnuje podwójną moralność arystokracji, jest głosicielem głęboko demokratycznych poglądów.

Uważam, że gdzieś na dnie wymowy ideologicznej "Lalki" leży koncepcja "carpe diem". Odnosi się wrażenie, że prawdziwe szczęście trwa krótko, oddziela długie pasma szarzyzny życia. Wyraźnie widać, że żaden z długoterminowych planów Wokulskiego nie odniósł sukcesu. Tylko drobne jego posunięcia i w gruncie rzeczy nieistotne, dawały mu radość i szczęście.

Powieść Prusa jest mniej budująca w wymowie niż "Nad Niemnem", ale za to bardziej prawdziwa i życiowa. Wynikająca z niej recepta na życie nie jest jednoznaczna i jasna. Radzi ona głównie być otwartym na ludzkie cierpienie, no i oczywiście pokazuje, że dobrze być bogatym, aby mieć czym się dzielić.