Bohaterowie literatury współczesnej w poszukiwaniu istotnych wartości i sensu życia

Literatura zawsze odzwierciedlała życie. A ponieważ ma tę cudowną możliwość, iż potrafi omijać szarzyznę codzienności i nieciekawe, jałowe dłużyzny, skupia się na esencji ludzkiego istnienia - rozstrzyganiu filozoficznych i moralnych problemów. Bohaterowie literaccy, jak wielu zwykłych ludzi z krwi i kości, zastanawiają się nad swymi mniej lub bardziej marnymi istnieniami. Każdy z nich ma swoje ideały (często skrajnie różne od innych) i każdy ma jakiś pogląd na sens życia.

Zauważyć warto, że prawie wszyscy bohaterowie współczesnej prozy mają jednakowe pojęcie o sensie życia. Jest ono mianowicie mgliste bądź żadne. Bardzo ładnie pisał o tym Tadeusz Konwicki. Jego narrator w pewnych momentach bliski jest odgadnienia istoty życia. Takie stany świadomości zdarzają się u niego rankami, kiedy budzi się zbolały z pół-letargu, zwanego opacznie snem. Patrzy wówczas bezmyślnie w sufit i opóźnia moment podniesienia się z łóżka. Wtedy zdaje się rozumieć sens kosmicznego chaosu i bezruchu, którego cząstką jest najdumniejsza z ludzkich istot - homo sapiens. Jednakże narrator Konwickiego zawsze jest o krok od poznania Tajemnicy. Nigdy nie potrafi jej przeniknąć i wie, że nie będzie mu to dane. Godzi się na to, widzi w tym jakiś rozsądny porządek, bo co by mu pozostało do roboty na ziemi, gdyby już wszystko poznał? Nic, nuda, boskość niemalże.

Podobne uczucia towarzyszą autorowi "Listu do Juliana Stryjkowskiego". On czasem intuicyjnie przeczuwa istnienie jakiegoś nieznanego Trybunału, który porządkuje ten ziemski nieład. Jest to tylko mętne przeczucie, ale pozwala ono czerpać autorowi siłę do dalszego życia i pracy, aby być w stanie zdać przed tym Trybunałem relację ze swoich sukcesów i porażek. Niemniej, żaden z bohaterów nie mówi niepodważalnie, że poznał sens życia. Sens ten to pojęcie nieuchwytne i efemeryczne, którego człowiek nigdy chyba nie pozna. Czy to znaczy, iż w istocie go nie ma? Nie wiem, może... Przekornie można stwierdzić, że sensem ludzkiego życia jest właśnie poszukiwanie tego sensu. Tu błędne koło szczęśliwie nam się zamyka i mamy chwilowy spokój, dopóki nie najdą nas nowe wątpliwości i nie każą nam zrewidować tego poglądu.

Wielu pisarzy omija problem sensu życia. Nie wywołują tak zwanego wilka z lasu. Skoro niczego o celu życia nie wiedzą, milczą, aby przypadkiem nie pomylić się, mówiąc o nim cokolwiek. Jest to wszakże też pewna manifestacja życiowej filozofii - nie wiem, więc nie chcę nawet próbować mówić o tej sprawie. Tak odnoszą się do zagadnienia sensu życia Marek Hłasko w "Pięknych dwudziestoletnich" i Witold Gombrowicz w "Operetce".

Stanowczo bardziej konkretne są istotne wartości, jakim hołdują bohaterowie literatury współczesnej. Tu nie ma niedopowiedzeń. Jest natomiast cały wachlarz zjawisk, w którym najwybredniejszy nawet czytelnik znajdzie dla siebie coś zadowalającego.

Wartością, która jest wspólna dla wielu bohaterów, jest miłość. Zasadniczo twórcy nie podważają jej znaczenia i wagi w ludzkim życiu, choć są od tej reguły pewne wyjątki. Niemniej, dla większości bohaterów miłość to walor zawsze jednakowo piękny, świeży i prawdziwy. W miłości można szukać ucieczki od katastrof i drobnych porażek codzienności. Dla narratora "Małej apokalipsy" związek z Nadzieją to jedyna, prawdziwa, szczera i godna poświęceń jakość w świecie rozkładającego się socrealizmu. Miłość jest zawsze taka sama, nie odbiera jej uroku żadna sceneria, choćby nią była rozpadająca się w gruzy redakcja tygodnika "Szpilki".

Uważny czytelnik współczesnej literatury zauważy jednak bez trudu inne oceny miłości, która jest przecież motorem wielu ludzkich poczynań. Nie będzie on musiał długo szukać. W "Roku 1984" Orwell sprowadza miłość do czystego seksu, który jest raczej wyrazem buntu wobec władzy niż wzajemnej fascynacji dwojga ludzi. Równie niechętnie nastawiony jest do opisywanego uczucia Marek Hłasko. On w miłości widzi tylko zagrożenie. Nie dostrzega nadziei, jakie niesie ona ze sobą. Pesymistyczny światopogląd Hłaski zakłada, iż w życiu nic się nie uda, że miłość to pomyłka, która prędzej czy później nas rozczaruje. Dlatego lepiej się jej wystrzegać.

Bohaterowie literaccy doceniają także wartość naturalności. Dla większości z nich jest ona osiągalna tylko w sferze marzeń. W świecie stereotypów, utartych zachowań zaledwie nieliczni mają odwagę lub po prostu możliwość bycia naturalnymi. Nie zmienia to wszak faktu, że chęć bycia szczerym i bezpośrednim jest skrytym pragnieniem wielu postaci literackich. Marzenie o naturalności widoczne jest głównie w "Operetce" Gombrowicza. Autor jest optymistą. Wyraża przekonanie, iż marzenie to może być zrealizowane zawsze, tylko trzeba tego naprawdę chcieć, tak, jak pragnęła tego Albertynka. No i rzecz jasna, jeśli chce się być prawdziwym, nie można się oglądać na żadne mody, które niszczą wolność i niezależność.

Jeśli bohatera zawiodą już wszystkie wartości, bądź nie znajdzie wśród nich takiej, która by mu odpowiadała, zawsze stać go na bunt. Niektórzy upatrują w buncie ideę, której można podporządkować swe życie. Zawsze jednak, w przypadku wyboru buntu jako drogi życiowej, rodzi się pytanie: w jakim stopniu bunt jest dobrowolnym wyborem bohatera? Albo inaczej: czy bohater może sobie pozwolić w każdej chwili na niebuntowanie się? Jeśli może, to znaczy że jest w pełni wolny. Jeśli nie sposób zaniechać mu buntu ze względu na obiektywne trudności (brak środków materialnych, konieczność radykalnej zmiany politycznych poglądów), jest on wówczas na bunt skazany. A to nie jest sytuacja wesoła. W takim właśnie położeniu znajdują się bohaterowie Hłaski. Są oni przypisani do buntu, jest on dla nich jedyną możliwą do zaakceptowania treścią życia. Przez ten brak wyboru są oni nieszczęśliwi, zniewoleni, skrzywdzeni przez los. To jasne, że nie znają problemów związanych ze świadomym podejmowaniem wyborów (bo nie mają takiej możliwości), ale nie pociesza ich to. Oni wiedzą tylko tyle, że teraz nie mogą się swobodnie wypowiadać i robić tego, na co mieliby ochotę. Ta sytuacja jest dla nich bolesna. O jej bezwzględność rozbijają się wszystkie ich poczynania.

Wymienione powyżej wartości nie są uniwersalne. Istnieje jednak taka, która jest jednakowo miła dla każdego bohatera. Jest nią swobodne myślenie i możliwość krytycznego oceniania rzeczywistości. Nikt nad znanymi mi bohaterami nie posiada rządu dusz. Najcięższy totalitarny ucisk pozostawia jednostce odrobinę prywatności, w której może ona sobie stworzyć własny świat wedle swego upodobania. Dziś, u progu XXI wieku, ta ostania domena ludzkiej wolności jest coraz bardziej zagrożona. Współczesna technika pozwalać będzie niedługo na całkowite kontrolowanie ludzkich poczynań, nawet najskrytszych myśli (kto wie, czy już nie pozwala?). Ludzkość stoi o krok od wyprodukowania sztucznej inteligencji, a wtedy plagą na różnego rodzaju opozycję i reakcjonistów będą nie teleekrany, ale zastępy sklonowanych fanatyków posłusznych każdej zachciance tego, kto nimi zawładnie. Nie wspominając o tym, że współczesne komputery mogą już działać zupełnie bez pomocy człowieka.

Niezależnie jednak od cywilizacyjnego rozwoju i technicznych nowinek, istotne wartości w ludzkim życiu nie zmienią się bardzo. Człowiek zawsze będzie tęsknił za tym, aby być wolnym, kochanym i niczym nie skrępowanym. Wielu pewnie będzie pochłoniętych kontestacją - nieważne czy przeciw demokracji, czy komputeryzacji. Jedno natomiast w znacznej mierze jest pewne. Żaden z literackich bohaterów nie odnajdzie prędko sensu życia. A nawet, jeśli będzie twierdził, że wie, to będzie oznaczało tylko tyle, że mówi nieprawdę. A gdyby miał rację? Wtedy będzie to znak, że nadszedł biblijny koniec świata.