Konstrukcja akcji w "Zemście"

Punktem wyjścia komediowych perypetii utworu uczynił pisarz antagonizm dwóch czołowych postaci: Cześnika i Rejenta. U źródeł poczynań obu antagonistów tkwiły historyczne realia epoki. Cześnik zajmował stosunkowo wysokie, dziewiąte miejsce w liczącej aż dwadzieścia cztery miejsca tabeli urzędów szlacheckich. Rejent lokował się na miejscu przedostatnim. "Pozna szlachcic po festynie, jak się panu w kaszę dmucha" - mówił Cześnik w szczytowym punkcie konfliktu, akcentując swą stanową wyższość. Był to ponadto antagonizm mocno uwikłany w sytuację ekonomiczną. "Co za czynsze - To kobieta! Trzy folwarki...". Tak wygląda preludium miłości i zalotów Cześnika do Podstoliny.

Ten sam wzgląd odegrał poważną rolę w postępowaniu Rejenta. Ożenek Wacława z Podstoliną traktował on jak dobry interes i skwapliwie wprowadził do przedmałżeńskiej umowy zabezpieczające ją zastrzeżenie: "Intercyzę przyłączyłem, Gdzie dokładnie wyraziłem - Która zerwać zechce strona, To zapłaci sto tysięcy". Tym samym istnieje w utworze materiał na obyczajową tragedię, o jakiej mówił Papkin, kreśląc przed oczyma Podstoliny obraz złowrogiej zemsty Cześnika: "Ach, co robisz Podstolino, Z twej przyczyny wszyscy zginą. Czyliż Cześnik ci nie znany? On nie zniesie tego sromu, On pochodnią i żelazem Śmierć wyrzuci w wasze ściany, Gruz zostawi z tego domu". A przecież ten pełen autentycznych konfliktów, bogato w realiach epoki zanurzony utwór pozostaje niewątpliwie komedią.

O przebiegu wydarzeń w "Zemście" decyduje charakterystyczne dla komedii jako gatunku założenie groteskowe. Opiera się ono na trzech odrębnych układach, połączonych ze sobą na zasadzie komicznej sprzeczności. Pierwszą, wstępną fazę komicznej sprzeczności tworzą cechy charakteru obu adwersarzy. I tak Cześnik, człowiek dumny, jest jednocześnie osobą małostkową i zawziętą. Nie musi walczyć z uboższym od siebie i mniej znaczącym sąsiadem. Ale wspomniane cechy charakteru wikłają go w drobiazgowy i tym samym komiczny spór z godnym siebie, bo równie nieustępliwym przeciwnikiem. Rejent, człowiek aż do śmieszności skąpy i ostrożny w postępowaniu z ludźmi - w dążeniu do pokonania Cześnika okazuje się zadziwiająco konsekwentny i odważny. Drugi i trzeci układ sprzeczności wynika z okoliczności konfliktu i miejsca akcji. Bohaterowie komedii drogą kombinacji majątkowych znaleźli się we wspólnym posiadaniu jednego domostwa. Żadnemu z nich nie przychodzi na myśl przeprowadzka, odsprzedaż czy też pomysł budowy osobnego domu. Przeciwnie - każdy z nich, kierowany irracjonalną i przesadną zawziętością, dąży do pozbycia się współwłaściciela za każdą cenę. W tym układzie scenariusz "Zemsty" przypomina treść bajki Fredry pt. "Paweł i Gaweł". Groteskowo przecież wygląda główny, wysunięty przez pisarza na pierwszy plan, przedmiot sporu - ów mur graniczny. Rejent chce zdecydowanie odgrodzić się od kontaktów ze znienawidzonym sąsiadem. Zamierza naprawić mur na własny koszt. Cześnik protestuje gwałtownie. I nielogicznie. Przecież i jemu powinno zależeć na pełnej izolacji, i to jeszcze za cudze pieniądze. Ale rozpoczyna spór - już nawet nie o mur - lecz o prawo do jego naprawy. Tym samym zawziętość wyolbrzymia każdy drobiazg i czyni bohaterów ślepymi na sprawy o dalekosiężnych skutkach. Taką centralną sprawą jest miłość Wacława i Klary. Stoi jej na przeszkodzie mur nienawiści. Ale zawziętość i przekora obalają ową przeszkodę. Upór Rejenta, który konsekwentnie - od decyzji naprawy muru aż po decyzję ożenku syna z Podstoliną - chce zniszczyć miłość młodych, wywołuje równie konsekwentną zawziętość Cześnika. I logika tej "kontrzawziętości" prowadzi do ślubu. Fragment z rzeczywistych dziejów starego zamczyska posłużył Fredrze za pretekst do nasycenia utworu elementami parodii. Parodia zaczęła się od chwili, gdy autor kazał swoim bohaterom, ludziom sobie współczesnym, zamieszkiwać stare zamczysko. Uzyskał przez to efekt dla komedii ważny, bo artystycznie płodny: komiczny kontrast. Kontrast pomiędzy "poetyckością" miejsca akcji a "prozaicznością" zamieszkujących to historyczne miejsce postaci.