Topos, Archetyp, Alegoria, Mimezis, Katharsis, Fatum

Topos - stały, powtarzający się obraz lub motyw literacki. Przykładem toposu mitycznego jest Arkadia, Amor przeszywający serce strzałą. W Biblii jest to wypędzenie z Raju, posłannictwo i męka Chrystusa. Motyw Sądu Ostatecznego wykorzystuje Zbigniew Herbert („U wrót doliny" - analogia do segregacji w obozie). Do najstarszych toposów należy motyw wędrówki, na którym opiera się Homerowa Odyseja. Topos budowany jest na zasadzie "obrazu" mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego statku w "Kazaniach" Skargi)

Archetyp - pierwowzór postaw i zachowań. W mitologii - czułość matki (Demeter), pomoc dla cierpiących zarówno dobrych, jak i złych (bóg lekarzy - Asklepios), wędrowiec; tułacz (Odyseusz), wierna żona (Penelopa) obrońca ojczyzny (Hektor), miłości ojcowskiej (Priam), ułomność charaktery; słaby punkt (Achilles). W Biblii - zazdrość (Kain), przebaczenie (ojciec marnotrawnego), przyjęcie pokusy (Ewa).

Alegoria - zastępowanie obrazów dosłownych, obrazami symbolicznymi, na zasadzie odpowiedniości. Apokalipsę reinterpretuje Cz. Miłosz („Piosenka o końcu świata"). Zb. Herbert poprzez ukazanie walki Apolla i Marsjasza ukazuje odpowiednio charakter sztuki klasycznej i impresjonistycznej.

Mimezis - Według traktatu „Poetyka" Arystotelesa, literatura jest sztuką naśladowczą; ujmuje to co jest prawdopodobne lub konieczne. Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawione elementy są odwzorowaniem rzeczywistości, ale dlatego, że sposób ujęcia wywołuje emocję odbiorcy - katharsis.

Katharsis - oczyszczenie. Tragedia antyczna miała oddziaływać na reakcje i emocję odbiorców. Pierwotnie, muzyka i taniec powodowały u Greków oczyszczenie duszy z win i jej wyzwolenie. Arystoteles taką funkcję przypisywał tragedii, która wzbudzała w widzu „litość i trwogę".

Fatum - przeznaczenie, tragizm; nierozwiązywalny konflikt między siłami wyższymi: losem, prawami historii, normami społecznymi a własnym działaniem bohatera. Bohater jest pozbawiony możliwości dokonania pomyślnego wyboru. Działania jego prowadzą do kata-strofy. Staje się on jednocześnie ofiarą i winowajcą. W „Antygonie" Sofoklesa bohaterka czuje się zobowiązana do pogrzebania zwłok brata Polinejkesa, jako siostra i wierna prawom boskim. Jako obywatelka państwa, musi być posłuszna władcy, który zabronił pogrzebów dla zdrajców ojczyzny. Nad rodem Labdakidów i Antygoną (córką kazirodczego związku) była także złożona klątwa bogów. Antygona prezentowała racje serca, nie widziała możliwości rozwiązania konfliktu, popełniła samobójstwo.