Rozwój wydarzeń rewolucyjnych we Francji po 1791 roku

Francja przed rewolucją była monarchią absolutną. Władza królewska nie była ograniczona żadnym prawem, państwo natomiast - podobnie jak w całej Europie - utożsamiano z osobą władcy. Systemem społeczno-politycznym był feudalizm, którego rodowód sięgał średniowiecza. Zgodnie z nim, społeczeństwo francuskie było podzielone na stany. Pierwszym stanem było duchowieństwo; liczyło ono w przededniu rewolucji około 120 tysięcy członków. Do Kościoła należała jedna dziesiąta ziem uprawnych, dochody z tych włości płynęły jednak tylko do kiesy wysokich dostojników, a tymi mogli zostać tylko szlachcice, co tworzyło podziały w samym Kościele. Niższe duchowieństwo miało powody do niezadowolenia i było raczej przychylnie nastawione do koncepcji reform. Stanem drugim była szlachta. Liczyła ona około 180 tysięcy członków. I tu również istniały wewnętrzne podziały. Dostęp do dworu - a co za tym idzie, do władzy - miała tylko bogata arystokracja. Uboższa szlachta, bez wielkich majątków, mogła najwyżej zajmować wysokie stanowiska w biurokracji, armii i administracji na prowincji. Stan ten był jednak stanem najbardziej uprzywilejowanym. Wspólnota herbowa gwarantowała mu prawa i przywileje niedostępne dla reszty społeczeństwa. To do panów feudalnych należała przeważająca część gruntów, posiadali również wsie i miasteczka. Oba uprzywilejowane (m. in. zwolnione od obowiązku płacenia podatków) stany - duchowieństwo i szlachta - stanowiły łącznie nieco ponad 1% społeczeństwa francuskiego, które liczyło w przededniu rewolucji około 26 milionów ludzi.

W oparciu o Konstytucję podpisaną w październiku 1791 roku zebrało się Zgromadzenie Prawodawcze (władza ustawodawcza - Legislatywa). Wtedy rozwija się ostra walka polityczna tym bardziej, że w Legislatywie zaznaczyły się duże podziały. Dużą przewagę uzyskali tzw. żyrondyści, którzy byli zwolennikami monarchii konstytucyjnej. Ugrupowanie to stanowiła zamożna burżuazja. Lewicę Legislatywy stanowili jakobini, będący zwolennikami republiki, dążący do dalszego rozwinięcia rewolucji, nadania jej bardziej radykalnego charakteru. Przywódcami ich był Maksymilian Robespierre, Jaun Marad, Danton. Przy tej walce politycznej przyspieszenie rozwoju rewolucji przyniosły czynniki zewnętrzne. Dwory europejskie planowały interwencję w rewolucję francuską, szczególnie Austria popierana przez inne państwa skoncentrowała swe wojska na granicy z Francją. W dodatku w Nadrenii zgromadzili się emigranci francuscy przeciwnicy rewolucji i liczący na pomoc obcą. Można było przewidzieć, że Francja stoi w obliczu wojny. Państwo nie było do niej przygotowane, jednak żyrondyści rozwinęli aktywnie agitację wojenną, uważali, że zwycięstwo Francji w wojnie przyniesie utrwalenie dotychczasowych zdobyczy rewolucji.

W kwietniu 1792 roku Zgromadzenie Prawodawcze podjęło decyzję o wypowiedzeniu wojny Austrii. Od tego momentu Francja znalazła się w stanie wojny z Austrią popartą przez Prusy. Wybuch wojny spowodował wzrost nastrojów patriotycznych ; powstawały oddziały ochotnicze, ułożono Marsyliankę, lud Paryża uaktywnił się, spowodowano uwięzienie króla, tworzono nadzwyczajne trybunały dla zdrajców (ludzi przeciwnych lub nielojalnych wobec rewolucji),konfiskowano majątki emigrantów. Wreszcie Zgromadzenie Prawodawcze rozwiązało się, a w jego miejsce w głosowaniu powszechnym powołano konwencję narodową (konwent). Ogłosił on 22 września 1792 roku Francję Republiką. Oznaczało to obalenie monarchii konstytucyjnej. Króla skazano na śmierć. Wyrok wykonano w 1793 roku. Francja cały czas prowadzi wojnę z Austrią i Prusami. Początkowo wojska francuskie doznawały niepowodzeń, armia austriacko-pruska wkroczyła w granice Francji. Dopiero bitwa pod Valmy jesienią 1792 roku przyniosła poprawę sytuacji armii francuskiej, która stopniowo przechodziła do kontrofensywy. Mimo przejściowych sukcesów Francji na frontach wojny, sytuacja wewnętrzna była złożona i skomplikowana. kraju toczyła się ostra walka polityczna między żyrondystami i jakobinami. Nasiliła się ona po egzekucji króla z początkiem 1793 roku. Wtedy też wiele krajów Europy stanęło w stanie wojny z Francją. Przeciwko niej oprócz Austrii i Prus wystąpiły Anglia, Hiszpania, Holandia i Włochy. Tworzyła się cała koalicja antyfrancuska. Wojska Francji znowu zaczęły ponosić klęski. Z początkiem czerwca 1793 roku jakobini ostatecznie zdobywają władzę, a żyrondystów masowo aresztowano.

W tym momencie rozpoczynają się rządy jakobinów, określane potem jako rewolucyjna dyktatura jakobinów. W tym okresie obok ciągle istniejącej konwencji jakobini powołali tzw. Komitet Ocalenia Publicznego. Kierował nim Maksymilian Robespierre, Danton, Carnot. Jakobini jeszcze w czerwcu 1793 roku ogłosili konstytucję jakobińską. Mówiła ona o powszechnym prawie wyborczym, miała demokratyczne, chlubne założenia, nie została wprowadzona w życie. Jakobini w ramach polityki wewnętrznej chcieli znieść pozostałości feudalne, wprowadzili tzw. ceny maksymalne na zboże, zwalczali spekulacje, drożyznę, wprowadzili płacę maksymalną w zakładach, ogłosili zakaz strajków. Podkreślali rozdział kościoła od państwa, co w praktyce wiązało się z zamykaniem kościołów, wprowadzili nowy republikański kalendarz. W celu poprawienia sytuacji Francji na frontach wojny przeprowadzono reorganizację armii. Oparto ją o powszechną służbę wojskową. Przeprowadzono szeroką konfiskatę zapasów różnych metali w tym szlachetnych. W oparciu o to wystawiano nowe fabryki zbrojeniowe. W tej sytuacji wiosną 1794 roku, Francja zaczęła odnosić kolejne sukcesy. Jej wojska wkroczyły do Belgii, Holandii. (Sytuacja Francji poprawiała się również z tego powodu, że z wojny z Francją wycofały się Prusy, które przystąpiły do współpracy z Rosją w celu szybszego opanowania powstania kościuszkowskiego na ziemiach polskich.) Prowadząc ciągle walkę z przeciwnikami politycznymi i ze zdrajcami jakobini stosowali metody krwawego terroru. Wyroki ich sądów z reguły albo uniewinniały, lub (co spotykano częściej) skazywały na śmierć. Często ofiarami terroru były osoby niewinne, tylko podejrzane o brak lojalności wobec jakobinów. W tej sytuacji wzrosło niezadowolenie żyrondystów, szerokich grup mieszczan, rzemieślników, chłopstwa. Ofiarą terroru był przywódca - Danton. W atmosferze wyjątkowego zastraszenia społecznego, gdy Robespierre zapowiedział zdemaskowanie spisku w samym Komitecie Ocalenia Publicznego zdecydowano się na tzw. Przewrót 9 thermidora (27 lipca) 1794 roku. Przewrót polegał na aresztowaniu Robespierre i jego współpracowników. Dwa dni później Robespierre został zgilotynowany.

Powyższe wydarzenia kończą zasadniczy etap rewolucji burżuazyjnej we Francji, władzę przejęła bogata burżuazja. W 1795 roku Konwent ogłosił nową konstytucję; na jej podstawie władza ustawodawcza należała do Rady Pięciuset oraz do Rady Starszych. Wykonawcza do pięcioosobowego dyrektoriatu. Będzie on utrzymywał się do zamachu 18 brumaire'a 1799 (7 października) w następstwie tego kształtuje się system władzy zwany konsulatem, który utrzyma się do koronacji Napoleona I na cesarza Francji i króla Włoch - 2 grudnia 1804 roku.

Wielka rewolucja burżuazyjna w zasadniczej fazie kończy się na dyktaturze jakobińskiej i przewrocie termidoriańskim. Z wydarzeniami tej rewolucji pośrednio w przyszłości wiąże się okres Dyrektoriatu i Konsulatu, aż do powstania pierwszego cesarstwa we Francji.

Rewolucja zburzyła we Francji feudalną monarchię absolutną i tym samym stanową strukturę społeczeństwa, która opierała się na przywilejach duchowieństwa i szlachty. Rewolucja ogłosiła zasady wolności gospodarczej, tym samym torowała drogę do rozwoju kapitalizmu. Rewolucja zniosła dotychczasowe ograniczenia w wykonywaniu rzemiosła, przemysły, handlu, ale ustaliła poszanowanie własności prywatnej burżuazji. Zrywała ostatecznie więzy feudalne chłopów. Ci poza wolnością osobistą uzyskiwali na własność ziemię. Rewolucja wprowadzała też równość wszystkich obywateli wobec prawa. Masom robotników, chłopstwa przynosiła uprawnienia polityczne. Wciągała masy do szerszej działalności politycznej. Tym samym przyczyniła się do wykształcenia się pojęcia narodu i świadomości obywatelskiej, narodowej, a także pogłębiła patriotyzm. Przyniosła zasady suwerenności narodu (zwierzchnictwa narodu w miejsce dotychczasowej zasady władzy absolutnej - królewskiej).