Sąd nad powstaniem listopadowym w "Kordianie" Juliusza Słowackiego.

Geneza "Kordiana".
Pracę nad nim rozpoczął Słowacki w marcu 1833 r. W marcu roku następnego dramat ukazał się drukiem. "Kordian" był pomyślany jako trylogia o czym świadczy tytuł utworu : "Kordian. Część pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny." Słowacki nie napisał jednak części drugiej, a trzecią prawdopodobnie zniszczył. Trylogia ta miała opowiadać o dojrzewaniu, walce i klęsce pokolenia powstańców.

Tło historyczne.
Akcja rozgrywa się przed powstaniem. Punktem wyjścia dla poety stały się wypadki poprzedzające rok 1830, a mianowicie relacje o przygotowaniach do zamachu na życie cara Mikołaja I. Przybył on w maju 1829 r. do Warszawy by koronować się na króla Polski. Ta polityczna demonstracja mająca na celu zacieśnienie związków między zaborcą, a podbitym narodem spotkała się z ostrym sprzeciwem polskiego społeczeństwa. W najbardziej radykalny sposób ujawnił się on wśród młodzieży. Zaczęto nawet przygotowania do zamachu. Powstały dwa niezależne plany. Autorem jednego był student Wincenty Smagłowski, drugiego zaś grupa podchorążych. Do zamachu jednak nie doszło ze względu na perswazję niektórych polityków (min Niemcewicz). Słowacki zapoznał się z publikowanymi na emigracji relacjami o spisku. Bogatszy był także o doświadczenia związane z powstaniem listopadowym, co wykorzystał w dramacie.

"Kordian" jest utworem poruszającym wiele problemów :
a) Słowacki dokonuje ostrej krytyki powstania listopadowego
b) przeprowadza polemikę z Mickiewiczem
c) w postaci Kordiana kryje nowy typ bohatera romantycznego
d) tworzy nową koncepcję odzyskania niepodległości (tzw. winkelriedyzm)

Dyskusja na temat przyczyn jego upadku.
Bezpośrednio po klęsce powstania rozgorzała dyskusja na temat przyczyn jego upadku. Był to jeden z głównych tematów literatury polistopadowej. Wyrażano na ten temat różne sądy i poglądy np. Mickiewicz optymistycznie interpretował klęskę w kategoriach mesjanistycznych. Słowacki natomiast dokonał pesymistycznej, ostrej, surowej oceny powstania. Wskazał on na kilka przyczyn, które doprowadziły do jego klęski :

a) genealogia historyczna wodzów powstania i ich przedstawienie w "Przygotowaniu" Scena rozgrywa się w nocy 31 XII 1799 w chacie Twardowskiego w Karpatach. Szatani chcą stworzyć ludzi, którzy wyrwą znaczenie na los jakiegoś państwa. Ich wybór pada na Polskę, gdyż zbliża się dla niej wielka chwila.
- pierwsze został stworzony gen. Józef Chłopicki, dyktator powstania w pierwszym jego okresie. Został stworzony z 40000 szpilek. Ma on ambicje Napoleona, lecz nie ma jego rozumu. Jest człowiekiem, który lubi planować, ale nie realizuje swoich planów. Jest starym konserwatystą, który nie chce dopuścić do ogólnonarodowego zrywu (izoluje od powstania chłopów)
- książe Adam Czartoryski - był politykiem, prezesem rządu powstańczego i ministrem spraw zagranicznych. Został stworzony z : diamentu, atramentu z kałamarza Talleyranda. Był człowiekiem nieufnym wobec działań militarnych, wierzącym w siłę dyplomacji. Słowacki krytykuje go za przesadną ostrożność (okulary rozsądku) i za to że nie umiał wykorzystać uzdolnień politycznych dla dobra kraju.
- J.Z.Skrzynecki - wódz naczelny powstania po ustąpieniu Chłopickiego. Został stworzony z oczu i nóg raka, przednich rogów ślimaka i ostróg koguta. Był przeciwnikiem działań militarnych i dlatego zaprzepaścił wiele dogodnych sytuacji. W bitwach przyjmował postawę obronną. Charakteryzuje go niezdecydowanie, powolność, nie posiadał zdolności strategicznych. Największym jego błędem było to, że zlekceważył on plany wybitnego stratega gen. Prądzyńskiego.
- Julian Ursyn Niemcewicz - poeta, poseł na Sejmie Czteroletnim i współtwórca Konstytucji 3 Maja. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim. Dla wielu Polaków stał się autorytetem, w czasie powstania w 1830 r. opowiedział się po stronie konserwatystów. Słowacki krytykuje go za zapatrzenie w przeszłość, życie wspomnieniami, hamowanie zapału wśród młodzieży i niewykorzystanie autorytetu wśród społeczeństwa. Słowacki krytykuje Niemcewicza bardzo ostro : "Poeta - rycerz - starzec - nic".
- tłum rycerzy - ospalców - niezdolnych do działania. Słowacki tworząc ich dołącza się do krytyków emigracyjnych zarzucających zniewieściałość oficerom polskiej armii.
- J.Lelewel członek Rządu Narodowego, krytykowany za niezdecydowanie : "Czy lepiej, kiedy jest król ? Czy kiedy go nie ma ?" , chwiejność poglądów, hamowanie zapału młodzieży, zajęcie niezdecydowanego stanowiska w kwestii detronizacji Mikołaja I, teoretyzowanie
- J.Kruczkowski - ostatni dyktator powstania odpowiedzialny za poddanie Warszawy Rosjanom. Słowacki ocenia go najgorzej ze wszystkich określając mianem zdrajcy.
"On rycerzy ginących porzuci..."
"On kraj przedany wyda pod miecz."

b) Izolacja polityczna spisku.
Od początku powstanie listopadowe przygotowywane było jako spisek grupy podchorążych. Liczyli oni na to, że kiedy wyjdą na ulice przyłączą się do nich rzesze ludzi. Wielu przywódców ostro sprzeciwiało się temu, aby włączyć do walki wszystkie grupy społeczne i przekształcić w zryw ogólnonarodowy. Obawiali się przekształcenia się powstania w rewolucję społeczną. Z tego powodu nie uświadomiono szerokich mas społecznych i nie przygotowano ich do walki. Sytuację tę charakteryzuje śpiew niewidomego z aktu III :
"Pijcie wino ! idźcie spać !
My weźmiemy win puchary,
By je w szklanny sztylet zlać"

("wy" czyli społeczeństwo idźcie spać, "my" - niewielka grupa spiskowców zajmiemy się walką)

c) niedojrzałość polityczna powstańców na przykładzie Kordiana
Nie posiadali konkretnego programu politycznego. Brak im było odwagi, aby sięgnąć po władzę. Wydawało się Kordianowi, że zabicie cara rozwiąże wszystkie problemy, a sprawa sukcesji po nim załatwi się sama. Jego działanie miało ograniczyć się jedynie do zabójstwa cara, po władzę nie chciał sięgać, aby nie zostać posądzonym o to, że zabił cara z pobudek osobistych.

O niedojrzałości politycznej powstańców świadczy fakt, że większość z nich przekonały argumenty Prezesa przeciwnego zamachowi. Prezes wysunął trzy rodzaje argumentów:
- polityczne (co powie Europa ?)
- moralne (zamach na cara naruszał etos otwartej walki. Dla podchorążych byłaby to plama na honorze)
- historyczne (zabójstwa dokonanoby na grobach polskich królów, które w ten sposób uległyby zbezczeszczeniu

d) niedojrzałość moralna
Powstający plan zabicia cara nie uwzględnił jednak założeń kodeksu rycerskiego, który wyklucza podstęp, a oni jako podchorążowie zobowiązani byli do jego przestrzegania. W dodatku miało dojść do zamachu już po koronacji cara na króla Polski. Byłby więc to zamach na króla - pomazańca. Wszystko to przerastało powstańców, w wielu z nich było przerażonych okropnością czynu. Nie byli w stanie stworzyć nowego kodeksu etycznego, który uwzględniłby te przeciwności i rozgrzeszył z winy.

e) niedojrzałość psychiczna
Pomysł jaki powstał w głowie Kordiana był wynikiem jego wybujałej wyobraźni. Kordian był słaby psychicznie, a czyn jakiego się podjął przerastał jego predyspozycje. Dowodem na to jest scena V aktu III, kiedy Kordian nie mogąc zapanować nad wyobraźnią pada zemdlony pod drzwiami cara.