Starożytne Indie

Starożytne Indie obejmowały cały Półwysep Indyjski (Dekan). Od południa otaczały go wody Morza Arabskiego, Oceanu Indyjskiego oraz Zatoki Bengalskiej. Od północnych sąsiadów odgradzały go góry Himalaje, Hindukusz oraz Karakorum. Przez ponad dwa tysiące lat jedynie przełęcze na północnym zachodzie umożliwiały kontakt z innymi cywilizacjami. Jak każda cywilizacja starożytna, Indie położone były nad ogromnymi rzekami zapewniającymi byt osiadłym tam ludziom. Te rzeki to Indus i Ganges. Dzięki rozbudowanym sieciom rzecznych Gangesu i Indusu starożytni mieszkańcy półwyspu Indyjskiego nie musieli budować kanałów nawadniających, jak czynili to chociażby Egipcjanie. O potędze państwa w dolinie tych dwóch rzek świadczyły miasta: Mohendżo Daro, Pataliputra i Harappa. Charakteryzowały je monumentalne, reprezentacyjne budowle oraz dobrze zaplanowane obszary mieszkalne z regularnymi, rozplanowanymi ulicami. Ludność tubylcza, jaka wówczas zamieszkiwała półwysep Dekan, zajmowała się głównie rolnictwem: uprawą prosta, ryżu, bawełny, pszenicy czy herbaty, hodowlą była zebu. Rozwijał się także handel (głównie bawełną, herbatą, przyprawami - unikatowymi wyrobami Indii), który jednakże utrudniała niedogodna lokalizacja geograficzna. Ludność tubylcza posiadała swój własny system płatniczy, stworzyła system miar i wag, wprowadziła kalendarz, zajmowała się arytmetyką. W Indiach posługiwano się pismem obrazkowym. Ludność była na wysokim poziomie, jeśli chodzi o higienę. W każdym domu obowiązkowo była łazienka, a wodę z niej odprowadzały kanały wyłożone cegłą.

Najwcześniejsza, historyczna kultura Indii powstała w III tysiącleciu p.n.e. na rozległych obszarach doliny Indusu. Do dziś trwają spory o to, kto był rzeczywistym twórcą wielkich ośrodków miejskich, które około 2500 lat p.n.e. powstały w północno-zachodniej części dzisiejszych Indii i we wschodnim Pakistanie. Prawdopodobnie była nią ciemnoskóra ludność drawidyjska, która pojawiła się jeszcze w górnym paleolicie jako efekt wymieszania się ludności typu śródziemnomorskiego z przedstawicielami czarnoskórych plemion Munda. Również nie jest jasne, co skłoniło pierwotną ludność Indii do porzucenia części osad typu wiejskiego i podjęcia się realizacji ambitnych zamierzeń urbanistycznych, jakimi miały się okazać niektóre miasta, m.in.: Harappa, Mohendżo Daro, Kot Didżi, Lothal czy Kalibangan. Ruiny dwóch pierwszych metropolii do tego stopnia zachwyciły archeologów, że do dziś określają oni kulturę Indusu nazwami: kultura harappańska i - nieco rzadziej - kultura Mohendżo Daro.

Jedna z hipotez zakłada, że w okresie poprzedzającym powstanie miast społeczeństwo kultury Indusu uległo rozwarstwieniu. Stało się tak na skutek zgromadzenia w rękach nielicznej grupy znacznych nadwyżek produkcji rolnej i rzemieślniczej. Równocześnie opanowanie wytopu i obróbki: miedzi, złota, srebra, cyny, ołowiu i brązu, w 1. połowie III tysiąclecia p.n.e. spowodowało, że metalurdzy stali się monopolistami w zakresie produkcji przedmiotów metalowych, a kupcy wyłącznymi pośrednikami w ich obrocie.

Wszystkie osady miejskie, zaklasyfikowane do kultury Indusu (a odkopano ich przeszło 70), opierały się na niemal identycznych założeniach urbanistycznych; różniły się pomiędzy sobą jedynie wielkością. Ulice, przecinające się pod kątem prostym, tworzyły regularną sieć miejską. W wytyczonych przez nie prostokątnych kwartałach mieściły się prawie jednakowe domy z wypalanej cegły, zapewne różniące się wysokością. Brakuje natomiast innych przesłanek, umożliwiających ich identyfikację z daną grupą społeczną. System kanalizacyjny, łazienki, miejskie latryny i kanały ściekowe stawiały Harappę i Mohendżo Daro w gronie najwspanialszych miast swojej epoki, porównywalnych jedynie z miastami kultury minojskiej bądź niektórymi metropoliami Mezopotamii i Egiptu. Zadziwiał nie tylko porządek zabudowy, ale i zewnętrzny wystrój domów. Ściany budynków bowiem pozbawione były dekoracji, choć nie można wykluczyć, że w czasach świetności Indusu istniały one, lecz wykonane zostały z bardzo nietrwałych materiałów. Jednocześnie nie spotykane gdzie indziej zamiłowanie do geometrycznej prostoty nasuwa niepokojące skojarzenie z utopijnym, całkowicie zunifikowanym społeczeństwem. Odnalezione w miastach harappańskich sztuczne zbiorniki wodne, do których wiodły szerokie schody, pozwalają się w nich domyślać obiektów kultowych, przeznaczonych do zbiorowych ablucji. Podobnie jest z rozległymi placami, mogącymi pełnić funkcję zarówno miejsc zgromadzeń wszystkich pełnoprawnych obywateli danych ośrodków, jak też być odpowiednikami okręgów kultowych, w których odbywały się obchody ogólnopaństwowych uroczystości religijnych. Inne budowle o charakterze publicznym, jak platformy do młocki, ogromne spichlerze czy przypominające koszary budynki mieszkalne, również wskazują na wysoką dyscyplinę społeczną w miastach doliny Indusu. Znajdujące się nieopodal zabudowy miejskiej cytadele są jedynymi śladami po hipotetycznych ośrodkach władzy. Położone zazwyczaj na wzniesieniach, miały dość skomplikowany układ pomieszczeń, wyraźnie odbiegający od powszechnie przyjętej, miejskiej zabudowy mieszkalnej. Harappę, a zapewne i niektóre inne miasta kultury Indusu, otaczały ceglane mury warowne. Poza ich obrębem tylko cytadele miały własne umocnienia wzniesione z cegieł, a zatem były jedynymi fortyfikacjami, jakie pozostawiła po sobie kultura Indusu. Prawdopodobnie pełniły one zarówno funkcję siedzib władców, jak i centrów życia religijnego dla terenów podległych danemu ośrodkowi miejskiemu.

Nie udało się dotąd odtworzyć struktury społeczeństwa kultury harappańskiej. Być może na jego czele stali kapłani lub władza świecka i sakralna spoczywała w jednym ręku. Niewykluczone także, iż w miastach kultury Indusu zarząd sprawowały kolegia, których członkowie rekrutowali się spośród miejscowej oligarchii. Nie ulega natomiast wątpliwości, że społeczeństwo to było zróżnicowane. Oprócz kapłanów i warstwy wojowników istnieli w nim zapewne kupcy, rzemieślnicy, pisarze, przewodnicy karawan i cała rzesza służb komunalnych, jak zamiatacze ulic, konserwatorzy urządzeń sanitarnych czy pracownicy odpowiedzialni za stan dróg i przepraw. Na wsi dominowali rolnicy. W tym czasie jednak zaczęła ona przyjmować pewne elementy życia miejskiego, choćby w zakresie administracji i służb porządkowych, których pieczy podlegały między innymi kanały irygacyjne. Uprawiano wówczas pszenicę, jęczmień, proso, groch, soczewicę i len, a w niektórych okolicach ryż. Do wysokich plonów przyczyniały się, oprócz systemu kanałów nawadniających, także obfite opady. Ważną rolę odgrywała wymiana dalekosiężna, której dowodem mogą być liczne pieczęcie gliniane i odważniki odnalezione w Mohendżo Daro. Główne szlaki handlowe łączyły dolinę Indusu z Iranem, skąd sprowadzano srebro, i z Majsurem - najważniejszym eksporterem złota. Przez Zatokę Perską utrzymywano stałe kontakty z Mezopotamią, o czym wspominają teksty zarówno sumeryjskie, akadyjskie, jak i starobabilońskie. O istnieniu floty świadczyć może również odkryty w Lothal starożytny dok, wyłożony cegłą, o długości prawie 250 metrów. Mógł zatem przyjmować nie tylko łodzie z okolicznych wiosek, ale i statki dalekomorskie. Ikonografia pieczęci odnalezionych w Mohendżo Daro, na których poczesne miejsce zajmują wyobrażenia okrętów, również dowodzi, jak wielkie znaczenie dla doliny Indusu miał handel międzynarodowy. Innym ciekawym znaleziskiem o tematyce marynistycznej jest unikatowy terakotowy model okrętu z Lothal, pozwalający odtworzyć jego prawdziwy wygląd i proporcje.

Ludność kultury Indusu posługiwała się pismem prawdopodobnie fonolograficznym (czyli takim, w którym poszczególne znaki odpowiadają w przybliżeniu głoskom), składającym się z abstrakcyjnych symboli i przedstawień figuralnych. Początkowo sądzono, iż jest ono najstarszą formą zapisu któregoś z języków drawidyjskich. Dotąd jednak nie odnaleziono żadnych tekstów dwujęzycznych umożliwiających jego odczytanie, a zatem przynależność tego pisma do jakiejś grupy językowej nadal pozostaje tajemnicą. Niewiele również wiadomo o pierwotnej religii ludności przedaryjskiej. Dość rozpowszechnione w znaleziskach symbole męskości, figurki kobiece, a zwłaszcza przedstawienia kobiet ciężarnych, pozwalają domniemywać, że ludy kultury Indusu wyznawały kult płodności.

Cywilizacja Indusu upadła pomiędzy rokiem 1750 a 1500 p.n.e. Prawdopodobne przyczyny to najazd obcych plemion, przypuszczalnie Ariów, przesunięcie się koryta niektórych rzek lub wyczerpanie się możliwości twórczych w skostniałym ideologicznie społeczeństwie. Za pierwszą hipotezą przemawia fakt odnalezienia bezładnie rozrzuconych, nie pogrzebanych szczątków ludzkich na ulicach Mohendżo Daro. Za drugą - pewne uchwytne zmiany w przebiegu łożysk rzecznych, natomiast trzecia wynika z analizy porównawczej z przebiegiem rozwoju innych kultur, których upadek został, przynajmniej do pewnego stopnia, udokumentowany. Istnieje także koncepcja upatrująca zanik kultury Indusu w niekontrolowanej trzebieży lasów. To właśnie miało być przyczyną osuszenia klimatu, co z kolei doprowadziło żyzną niegdyś dolinę Indusu najpierw do stanu suchego stepu, a następnie pustyni. Najpewniej jednak upadek kultury Indusu nastąpił wskutek nałożenia się na siebie wielu czynników, pośród których pojawienie się plemion aryjskich i zmiana warunków ekologicznych mogły odegrać decydującą rolę.

Około roku 1500 p.n.e. na tereny doliny Indusu napłynęła pierwsza fala plemion, nazwanych przez późniejszych uczonych aryjskimi. Ariowie przywędrowali do Indii z północy, choć jak dotąd brak jest danych pozwalających na dokładniejszą lokalizację ich pierwotnej ojczyzny. Najczęściej przyjmuje się, że Ariowie zamieszkiwali wielkie połacie stepów w środkowej Azji, posługiwali się językiem praindoeuropejskim (lub archaiczną formą późniejszego sanskrytu i innych języków indoeuropejskich), a podstawą ich gospodarki było pasterstwo. Nie wiadomo, czym spowodowane zostały migracje tych plemion na południe. Być może wzrost liczby ludności i rabunkowa eksploatacja pastwisk doprowadziły do sytuacji, w której poszukiwanie nowych terenów pasterskich stało się koniecznością. Niewykluczone też, że w wyniku walk pomiędzy plemionami aryjskimi niektóre z nich zmuszone zostały do opuszczenia pierwotnych siedzib. Pewne jest natomiast, że napływ Ariów dokonywał się stopniowo i miał raczej charakter pokojowego osadnictwa, a nie podboju i zniszczenia miejscowej cywilizacji. Odkryte w Mohendżo Daro porzucone zwłoki nie są wystarczającym dowodem inwazji, a jedynie świadczą o dużym prawdopodobieństwie lokalnych konfliktów z przybyszami. Dominacja Ariów stała się jednak możliwa nie z powodu ich przewagi militarnej, ale dzięki wprowadzeniu nowych treści do życia mieszkańców doliny Indusu, co ożywiło ich zamierającą kulturę.

Z późniejszych hymnów, pieśni i zbiorów mantr (magicznych zaklęć i modlitewnych wersetów), zawartych w najstarszych świętych księgach indyjskich - Wedach, wyłania się obraz społeczeństwa, które w 2. połowie II tysiąclecia p.n.e. powoli traciło swój pierwotny bezpaństwowy charakter i zaczęło tworzyć organizmy państwowe. Rolę czynnika sprawczego odegrali tu niewątpliwie Ariowie. Pod ich wpływem dawni mieszkańcy Indii zaakceptowali również podział społeczny, który nieprzerwanie trwał aż do połowy XX wieku. Początkowo na obszarach podporządkowanych Ariom, a więc w dolinie Indusu i Gangesu, funkcjonowały cztery warstwy społeczne (warny), będące rozbudowaniem wcześniejszego podziału na Ariów i rdzennych mieszkańców Indii. Najważniejsi byli kapłani, aryjska religia bowiem miała mocno rozbudowaną stronę rytualną. Jej pierwotni bogowie, jak bóg ognia - Agni, Słońca - Surja, czy wiatru - Waju, domagali się wielu ofiar i skomplikowanych ceremonii, aby okazać przychylność adorującym ich. Z biegiem czasu z warstwy kapłańskiej wykształcili się bramini, którzy oprócz posług religijnych, zajmowali się nauczaniem oraz rozstrzyganiem sporów w społecznościach lokalnych. Drugą uprzywilejowaną warną byli władcy i wojownicy (kasztrjowie). Następną, najliczniejszą warnę stanowił szeroko rozumiany stan wytwórców (wajśjowie), który obejmował rolników, rzemieślników, hodowców bydła i kupców. Owe trzy warny posiadały przywilej studiowania Wed i mogły na równi uczestniczyć w obrzędach ofiarnych. Czwarta warna (śudrowie) bywa określana jako warstwa służebna, ponieważ wchodzili do niej wszyscy ci, którzy byli służącymi w domach przedstawicieli warstw wyższych bądź pełnili niższe funkcje w służbach publicznych. Śudrowie nie mieli możliwości czytania świętych ksiąg, nauki oraz kariery w administracji i wojsku. Jedynie niedotykalni, którzy parali się nieczystymi zawodami, jak choćby palenie zwłok, znajdowali się od nich na jeszcze niższym szczeblu drabiny społecznej. W społeczeństwie indyjskim istnieli również niewolnicy, ale nie stali się oni nigdy podstawową siłą produkcyjną. Warny nie objęły wszystkich plemiennych i rodowych wspólnot w pierwszym pięćsetleciu koegzystencji indoaryjskiej. Wśród wielu plemion podstawową jednostką podziału nadal pozostawały klany (gotra), których członkowie, bez względu na wykonywane zajęcie, mieli pełnię praw politycznych. Uznawały one za najwyższą władzę wiec plemienny (wiś).

Państwa plemienne, które pojawiły się na początku XI wieku p.n.e., często określa się mianem cywilizacji doabu (rozległych dolin rzecznych Gangesu i Jamuny). Najstarszym była zapewne federacja Bharatów, największego plemienia aryjskiego, która opanowała doab w latach 1100-800 p.n.e. Właśnie od niej pochodzi sanskrycka nazwa dzisiejszych Indii - Bharat. W okresie od VIII do VI wieku p.n.e. źródła wymieniają wiele królestw usytuowanych wzdłuż Gangesu. Najważniejsze z nich to: Kośala - we wschodniej części doabu, Kaśi - skupione wokół późniejszego świętego miasta Benares, Wideha - na północ od Gangesu, Magadha - na południowym wschodzie doabu, i najdalej wysunięte w kierunku delty Gangesu - Anga. W dolinie Jamuny z kolei żyli Jadawowie, na północny zachód od delty Gangesu - Laććhawowie, a w północnej części wyżyny Dekan powstało silne królestwo Awanti, ze stolicą w Udźdźajnie. Wszystkie przejęły aryjską koncepcję monarchii. Według niej desygnowany przez kolegium (złożone z członków rodu królewskiego) władca uosabia boskie cechy i taką cześć winni oddawać mu poddani. Wokół królów gromadziła się arystokracja (sabha), a ogół poddanych, przynajmniej początkowo, mógł wyrażać swoją wolę na zgromadzeniach. Wieloczłonowa tytulatura władców świadczy o rozbudowanym ceremoniale dworskim. Wszyscy królowie (zwani: samrat na wschodzie Indii, radża w centrum, swarat na zachodzie, wirat na północy, bhodża na południu) aspirowali jednak do bardziej wyszukanych tytułów jak radżawiśwadżanina (władca Ziemi) czy ekarat (jedyny pan od morza do morza), które w dobie częstych wojen mogłyby uzasadnić ich pretensje do ziem sąsiadów. Liczne wojny, prowadzone w tym okresie, wzmocniły warstwę zawodowych wojskowych. Zmianie uległa również technika wojenna. Choć nadal używano wprowadzonych przez Ariów rydwanów bojowych, w VIII wieku p.n.e. pojawiła się jazda konna uzbrojona w żelazne miecze. Znaczenia zaczęły nabierać także słonie bojowe, stanowiące same w sobie żywe machiny wojenne z kilkuosobową załogą na grzbiecie. W tym czasie tradycyjne warny uległy podziałom na liczne kasty (dźati), które stały się podstawową jednostką organizacji indyjskich społeczeństw. Do dźati wchodziło się przez urodzenie, a zachowanie przynależności kastowej było możliwe tylko poprzez małżeństwo z osobą z tej samej kasty, spożywanie posiłków w gronie ludzi z tej samej dźati (wspólnota stołu) i wykonywanie zajęcia zgodnego z kastowym porządkiem. W odróżnieniu od warn kasty były z reguły związane z określonym terytorium i tworzyły wspólnotę obrzędową. Respektowały również określone obyczaje. Stąd w krótkim czasie pojawiło się na obszarze Indii kilka tysięcy dźati.

W VI wieku p.n.e. w Indiach zaznaczyły się pierwsze tendencje zjednoczeniowe. Władca Magadhy - Bimbisara, podbił kolejno królestwa Angę oraz Kośalę, jednocząc większą część północno-środkowych Indii. Agresywna polityka Magadhy nie zahamowała jednak rozwoju indyjskiej myśli filozoficznej. W tym okresie pierwotna religia aryjska ustąpiła miejsca braminizmowi. W północnych Indiach prowadzili ożywioną działalność dwaj najwięksi reformatorzy religijni Indii: Wardhamana Mahawira (Dźina) i Budda. Po raz pierwszy został przez nich zakwestionowany kastowy porządek społeczny. Jednocześnie około 518 roku p.n.e. król perski, Dariusz I Wielki, opanował całą dolinę Indusu.

Mniej więcej w 343 roku p.n.e. władzę w północnych Indiach objęła dynastia magadhyjskich Nandów. Pierwszym jej królem był, wywodzący się według tradycji z najniższej warny, Mahapadma. W 327 roku p.n.e. Nandowie pierwsi skutecznie stawili czoło armii Aleksandra Wielkiego. Jednak najazd Aleksandra spowodował zamęt w państwie Nandów. Przeciwko ostatniemu władcy tej dynastii, Dhanie, zbuntował się jeden z lokalnych dowódców wojskowych - Ćandragupta Maurja, który około 320 roku p.n.e. zajął Pendżab, a następnie całą dolinę Gangesu i Indusu. Rozpoczął się imperialny okres pod rządami dynastii Maurjów. Miejscowe dynastie zachowały swą władzę jedynie na południu.