Tragizm i tragedia

Tragizm - jest to kategoria estetyczna oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych w wyniku, którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu jest skazana na klęskę; Starcie równorzędnych racji moralnych (konflikt tragiczny), powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego i klasycznego). Do postaci tragicznych zaliczamy między innymi: Króla Edypa i Antygonę.

Tragizm - cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiająca się także w innych gatunkach, polegająca na takim ułożeniu losów bohatera, że musi on dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami, lecz każda jego decyzja pociągnie za sobą złe skutki. Jest to kategoria ukształtowana w epoce starożytnej, przypisana tragedii greckiej. Za konkretny przykład tragizmu mogą posłużyć: osoba Kreona z "Antygony" Sofoklesa.

Musi on wybrać pomiędzy uczuciem rodzinnym a autorytetem królewskim, między władzą a uczuciem. "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza musi wybrać między sprawą kraju, a życiem prywatnym i własnym honorem rycerskim. Jeśli nie poświęci honoru i swojej miłości, zginie jego ojczyzna. Jeśli poświęci się dla kraju i uratuje Litwę, musi porzucić ukochaną żonę i dopuścić się zdrady. Tragedia - gatunek dramatu wywodzący się ze starożytności, przedstawia konflikt jednostki wybitnej, dążącej do wzniosłego celu z przeważającymi przeciwnościami, które prowadzą do katastrofy. Klęska bohatera budzi trwogę i litość, co według klasycznej teorii sprowadza stan oczyszczenia wywołany przez tragizm. Kompozycja tragedii klasycznej była ściśle ograniczona regułami, które rozluźniały się w dalszym rozwoju tego gatunku. Słowo tragedia powstało z połączenia greckich słów Tragos - kozioł i Ode - pieśń. Oznacza ono pieśń kozłów.

Tragedia (łac. tragoedia, z gr. τραγῳδία tragodia, od wyrazów τράγος tragos - kozioł i ᾠδή ode - pieśń) - utwór dramatyczny wywodzący się ze starożytnej Grecji. Podczas Dionizji, świąt ku czci greckiego boga wina i płodności Dionizosa, chór śpiewał uroczyste pieśni, zwane dytyrambami. W VI wieku p.n.e. poeta Tespis wprowadził dialog między chórem a aktorem, były to początki tragedii. Tragedia oznacza więc pieśń kozłów - aktorów ubranych w koźle skóry mające ich upodobnić do satyrów.

Tragedia w znaczeniu literackim oznacza utwór przeznaczony na scenę, który przedstawia nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami jakiejś wybitnej osoby, a siłami wyższymi (Bogiem, bogami, losem, prawem, moralnością). Wszystkie dążenia bohatera prowadzą do nieuchronnej klęski. W tragediach greckich ważną rolę odgrywa przeznaczenie (losy bohatera z góry były przesądzone), którego nie dało się pokonać, ale można mu się było poddać w sposób godny (walcząc) lub niegodny (przyspieszać nieuniknione, bez zważania na środki i konsekwencje). Często też do klęski popycha bohatera Hybris, czyli pycha i zaślepienie na prawdę. O godną klęskę w zmaganiach z fatum walczą właśnie bohaterowie. Ze względu na równowartość racji przedstawionych w tragedii nie mogą dokonać odpowiedniego wyboru. Cechy tego gatunku to: konflikt tragiczny, wybór, ironia i wina. Służy przeżyciu katharsis.

Tragedia powstała w starożytnej Grecji z religijnych obrzędów na cześć Dionizosa, boga wina, urodzaju, winnej ratorośli. Jego kult ma pochodzenie tracko-trygijskie. Kult boga Dionizosa przybył do Grecji około VIII wieku przed nasza erą, gdzie jako postać orgiastyczno-ekstatyczna pod wpływem kultury helleńskiej uległa złagodzeniu i uszlachetnieniu. W czasie tego święta wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, bo tak wyobrażali sobie towarzystwo Dionizosa - jako Syllenów, w Attyce, ludzka postać z końskimi uszami, ogonem, kopytami; oraz jako satyrów, na Peloponezie, z koźlimi kopytami i rogami. Tak przebrani odprawiali uroczyste obrzędy na cześć boga połączone z tańcem kultowym i śpiewaniem pieśni lirycznych związanych z samym bogiem Dionizosem, dytyramb. Na czele chóru stał korfeusz, przewodnik chóru, intonujący i rozpoczynający śpiew. Chóry Dionizosa nazywano chórami koźlimi stąd nazwa gatunku tragedia.

Za twórcę starożytnej tragedii uważa się poetę ludowego Tespisa z Attyki, który żył w VI w p.n.e. Wprowadził on do chórów koźlich pierwszego aktora, prowadzącego dialog z chórem. Aktor ten mógł zmieniać kostium, maskę, występował w różnych rolach. Wiemy, że w 534 roku p.n.e. Tespis przybył do Aten i w I festiwalu dramatycznym urządzonym przez Pizystrata zdobył I nagrodą za jedną ze swoich sztuk. Horacy pisał: "Tespis woził swoje sztuki na wozach". Tespis ćwiczył swój chór i z tym chórem jeździł od miasta do miasta, gdzie wystawiał swoje sztuki.

Kolejny etap rozwoju tragedii greckiej ma miejsce w V wieku p.n.e. za czasów Peryklesa. Zwany jest "złotym wiekiem kultury greckiej". Tworzą wtedy:

Ajschylos - ojciec tragedii greckiej. Wprowadza on drugiego aktora, co stworzyło możliwość konfliktu między tymi aktorami i stało się początkiem dramaturgii.

Sofokles - wprowadza trzeciego aktora, poszerzając tym samym możliwości komponowania akcji. I tak tragedia grecka w postaci trzech aktorów i chóru pozostaje już niezmieniona.

Początkowo chór odgrywał bardzo ważną, wiodącą rolę, uczestniczył w akcji, niekiedy relacjonował ją w formie narracji - stąd charakter chóralny tragedii grackiej.

Oprócz słowa ważny był też ruch sceniczny, taniec, śpiew chóralny. Od czasów Sofoklesa rola chóru została ograniczona, przeobrażona. Na czoło tragedii wysunęli się aktorzy. Chór przestał uczestniczyć w akcji, zaczął komentować wydarzenia, oceniał je z punktu widzenia moralnego i etycznego. Zmniejszyła się liczba członków chóru: w pierwszych tragediach było to pięćdziesiąt osób, Sofokles zaś ustalił ją na piętnaście.

Konkutsy tragiczne odbywały się początkowo podczas Wielkich Dionizji i trwały sześć dni:

• obrzędy religijne
• konkursy dytyradyczne
• konkursy w sztuce komediowej
• dni poświęcone tragedii

Do konkursu tragicznego zgłaszało się na ogół kilkunastu aktorów, z których wybierano trzech. Każdy z nich przedstawiał teatrologię składającą się z trzech tragedii i dramatu satyrycznego. Sofokles zerwał z zasadą pisania trylogii i zamyka temat w obrębie jednej tragedii. Autor zakwalifikowany otrzymywał od choreoga chór, z którym przygotowywał tragedię. Sam był reżyserem widowiska, aktorem i nauczycielem chóru. Aktorami byli mężczyźni. Występowali oni w maskach. Początek przedstawienia zapowiadał dźwięk trąb. Herold wypowiadał formułę: "Prowadź swój chór ...". Kostiumy, stroje aktorów były bardzo bogato zdobione. Buty miały bardzo wysokie koturny.

Do najbardziej znanych twórców należą:

• Ajschylos - autor takich utworów jak: "Błagalnice", "Persowie", "Prometeusz w okowach"
• Sofokles - twórca: "Antygonay", "Eleltra", "Króla Edypa"
• Eurypides - "Eledrea", "Ifigenia w Aulidzie"
• Arystofanes - "Mury", "Żaby", "Ptaki"
• Tragedia grecka czerpała tematy z mitów, z wątków homeryckich. Budowa tragedii na przykładzie Antygony
• Prolog - dialog Antygony i Ismeny (może mieć też formę monologu). Informuje o tym co poprzedziło wydarzenia, o których będzie mówiła tragedia, tu o zakazie wydanym przez Kreona.
• Parados - pieśń chóru wchodzącego na scenę, wykonywana w ruchu.
• Epizodiony - sceny przeplecione stasimonami - pieśniami chóru.
• Stasimony - pieśni chóru.
• Kommos - scena lamentu, Antygona żali się i płacze, ne chce przedwcześnie umierać.
• Eksodos - pieśń chóru schodzącego z orchestry Pojęcia:
• Prologos - zapowiedź czegoś
• Protasis - zapoznanie się z bohaterami, głównymi wątkami
• Epitasis - zarysowanie początków konfliktu, początek intrygi
• Katarsis - doprowadzenie konfliktu do stanu kulminacyjnego
• Katastopi - trwanie kulminacji ku niepomyślnemu zakończeniu

Akcja tragedii antycznej składała się z przyczyn i skutków. Rozwijała się poprzez perypetia (epizody) do punktu kulminacyjnego - katastrofy. Katastrofie towarzyszyło maksimum napięcia. Po katastrofie akcja rozwiązywała się.