Wprowadzenie do oświecenia

O ile poprzednia epoka wywodziła swą nazwę od klejnotu, o tyle kolejna zaczerpnęła ją od światła. Ówcześni ludzie mówili o swej epoce jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) czy "wieku oświeconym" (w Niemczech). Zwłaszcza to ostatnie określenie zyskało powszechną akceptację i szybko rozpowszechniło się w całej Europie, dając nazwę nowemu okresowi literackiemu. Mimo bowiem wielu odrębności i różnic narodowych, oświecenie miało zasięg ogólnoeuropejski. Przyniosło Europie i światu wiele przełomowych wydarzeń. We Francji zaowocowało Wielką Rewolucją i Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela. Kolonie angielskie w Ameryce wywalczyły niepodległość, tworząc Stany Zjednoczone, a w Polsce myśl oświeceniowa zainspirowała wielki ruch reform, uwieńczony uchwaleniem Konstytucji 3 Maja.

Najlepszym odzwierciedleniem zmian dokonujących się w ówczesnej Europie mogą być losy Francji. W początkowym okresie oświecenia Francja, jako potężna monarchia, dominowała w Europie. Jej władcami byli kolejno Ludwik XIV (Król - Słońce), Ludwik XV i Ludwik XVI. Pierwszy z nich rozpoczął tworzenie silnej, absolutnej władzy królewskiej. Jednocześnie zaś przyczynił się on do rozkwitu dworu i zbytniej wystawności i okazałości życia arystokracji. Takie zmiany odbijały się niekorzystnie na innych stanach społecznych. Dwór królewski kwitł, lecz równocześnie rosły podatki, nakładane na niższe stany. Duży wpływ na rządy miały także królewskie metresy - zwłaszcza w dobie panowania Ludwika XV.

W tym samym czasie nastąpił wzrost ludności, a mieszczaństwo francuskie zaczęło buntować się przeciwko wszechobecnej biedzie, tak widocznej przy przepychu możnych. Prowadzono liczne salony naukowe, ale równocześnie postępowała ruina gospodarcza kraju i zwiększała się liczba więźniów Bastylii. Dlatego Ludwik XVI i jego żona, Maria Antonina, przejęli rządy w kraju gotowym do buntu. Później nastąpiła Rewolucja Francuska, szturm i zburzenie osławionej Bastylii oraz ścięcie pary królewskiej. Dopiero po fali terroru i krwawych rzezi nastąpił względny spokój, zaprowadzony przez Napoleona. Wszystkie te wydarzenia miały wpływ na całą Europę, która była świadkiem wzrostu potęgi i bogactwa Francji, rozpoczynających się w niej niepokojów, a ostatecznie jej upadku.

Mimo tak ważnych i znaczących wydarzeń historycznych oświecenie było także wiekiem wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych, dokonujących przełomowych odkryć i ustaleń w dziedzinie fizyki, biologii, medycyny czy ekonomii. Było także okresem tworzenia powszechnych systemów oświatowych i elitarnych towarzystw naukowych. Było okresem genialnych kompozytorów, takich jak Jan Sebastian Bach czy Wolfgang Amadeusz Mozart. Powstawały wtedy takie pyszne rezydencje królewskie, jak Pałac Elizejski w Paryżu czy Łazienki Stanisława Augusta w Warszawie. Tworzono słynne muzea i galerie malarstwa, np. British Museum w Londynie lub Ermitaż w Petersburgu.

Oświecenie nie było jednorodne pod względem filozoficznym czy światopoglądowym. W polskich warunkach wynikało to z faktu, iż w jego tworzeniu brali udział zarówno arystokraci, jak i szlachta oraz mieszczanie. W skali europejskiej w ruchu tym uczestniczyli katolicy, deiści oraz mniej liczni ateiści. Oświecenie na Zachodzie było głównie ruchem mieszczaństwa, ale za zwolenników tej epoki uchodzili także tak despotyczni władcy jak caryca Katarzyna II i król pruski Fryderyk II. Europa tego okresu pełna była wewnętrznych sprzeczności, a spory i polemiki towarzyszyły nieustannie rozwojowi nowej epoki.

Na Zachodzie walczono o wolność, w Polsce - o ograniczenie jej nadużyć, o jej nowe rozumienie. Tam problemem była równość, w kraju - likwidacja jej pozorów i rozszerzenie jej na inne, poza szlacheckim, stany. Na Zachodzie istotną kwestią był trójpodział władzy; w Polsce szlachecki parlamentaryzm dawno już wprowadził taki podział, który teraz wymagał jedynie usprawnienia i wyelminowania istniejących wad. W Europie dążono do osłabienia centralnej władzy królewskiej, w Rzeczypospolitej do jej wzmocnienia w celu zapobieżenia szlacheckiej anarchii.

W europejskim oświeceniu główną siłą społeczną, forsującą nowe idee było mieszczaństwo, w kraju - przedstawiciele szlachty, a wśród pisarzy i działaczy oświecenia przeważali duchowni. Ponadto ówczesna Rzeczpospolita była zagrożona utratą niepodległości i z tej przyczyny kwestie polityczne wyznaczały zasadniczy horyzont oświeceniowej myśli polskiej - sprawą nadrzędną stawała się walka o naprawę Rzeczypospolitej. Oświecenie polskie nie było więc kopiowaniem zachodnich wzorców myślenia, lecz efektem dostosowania nowych prądów do szczególnych uwarunkowań w kraju.

Początek polskiego oświecenia to (umownie) rok 1730. W tym czasie zaczęły powstawać w Warszawie pierwsze instytucje inspirujące nowe spojrzenie na świat. Były to dopiero zalążki, z których oświeceniowe poglądy promieniować miały na cały kraj. Gdy w roku 1764 na tron Rzeczypospolitej wstępuje Stanisław August Poniatowski, polskie oświecenie wchodzi w fazę dojrzałą. Po trzecim rozbiorze (1795) zaczyna się schyłek epoki oświecenia w Polsce. Trwa on do roku 1822, kiedy to wydanie pierwszego tomu poezji Adama Mickiewicza ostatecznie obwieszcza narodziny romantyzmu.

Polskie oświecenie to z jednej strony liczne próby naprawy ojczyzny (czego uwieńczeniem była Konstytucja 3 Maja), z drugiej jednak okres stopniowej utraty niepodległości (trzy rozbiory - 1772, 1793, 1795). Po okresie rozbiorów pojawiły się pierwsze próby i starania o odbudowę niepodległości.

Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości, spośród których najważniejsze było wprowadzenie na stałe do świadomości ludzkiej przekonania o sile i możliwościach poznawczych rozumu, o randze nauki i oświaty, o wadze ideałów wolności i równości - indywidualnej i zbiorowej.

W Polsce rozbiory nie przekreśliły dorobku oświecenia. Wieloletnie wysiłki działaczy, publicystów i pisarzy nie uchroniły wprawdzie kraju przed upadkiem, ale zaowocowały, jak trafnie to określono, przewrotem umysłowym. Konserwatywna do niedawna szlachta poparła Konstytucję 3 Maja, a kiedy w przeddzień Insurekcji Kościuszko powiedział "Za samą szlachtę bić się nie będę", zyskał powszechne uznanie. Przełamane zostały uprzedzenia stanowe, ukształtował się rzeczywisty demokratyzm, a pojęcie narodu objęło wszystkie warstwy społeczne.

Nowoczesna świadomość narodowa i poczucie przynależności do europejskiej kultury i cywilizacji pomogły Polakom przetrwać ponad sto dwadzieścia lat politycznej niewoli.