Wprowadzenie do średniowiecza.

Nazwę średniowiecza (z łac. media tempora - wieki średnie) wprowadzili twórcy renesansowi, dla oznaczenia okresu rozciągającego się pomiędzy antykiem a nowymi czasami odrodzenia. Przyjęta nazwa stanowiła wyraz pogardy w stosunku do poprzedniej epoki, której zarzucano odejście od kultury antycznej i jej zniekształcenie, a także uległość w stosunku do barbarzyńskich zdobywców cesarstwa rzymskiego. Średniowiecze określano jako wiek "bezpłodny, mroczny i ciemny". Dopiero późniejsze badania nad tą epoką, przeprowadzone w XVIII i XIX w. doprowadziły do zmiany tego poglądu. Szczególnie podkreślano wielkość i potęgę średniowiecznej sztuki. Mimo, że nadal pozostawała stara nazwa, nie posiadała ona już tak ujemnego zabarwienia.

Okres średniowiecza poprzedzało kilka ważnych wydarzeń historycznych. W roku 306 wstępuje na tron Konstantyn Wielki, który zapewnia wolność wyznania chrześcijanom (tzw. edykt mediolański - 313 r.). Ponadto przenosi on stolicę imperium z Rzymu do Bizancjum (Konstantynopola). Zmiana ta jest jedną z przyczyn, które w roku 395 doprowadziły do powstania rozłamu w Europie i powstania dwóch kręgów kulturowych: wschodniego, opartego na kulturze greckiej i zachodniego, wspieranego kulturą łacińską.

Za zasadniczą datę, rozpoczynającą okres średniowiecza uznaje się jednak rok 476 - oznaczający upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie.

Jako koniec okresu średniowiecza przyjmuje się rok 1453, wiążący się z upadkiem Konstantynopola i ostatecznym zlikwidowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. Jednak niekiedy podaje się dwie inne daty: r. 1450 - wynalezienie druku oraz rok 1492 - odkrycia Ameryki.

W tej stosunkowo długo trwającej epoce wyróżnia się trzy okresy: wczesnego średniowiecza (V - X w.), jego rozkwitu (XI - XIII w.) i zmierzchu (XIV - XV w.). Stulecia od XI do XIV to okres sporu o władzę pomiędzy papiestwem i cesarstwem. Mimo tego ówczesna Europa, rozwarstwiona stanowo i monarchicznie, stanowiła jednak pewnego rodzaju wspólnotę, spojoną tą samą religią i zwierzchnictwem Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadnarodową kulturę.

Średniowieczna literatura jest nam znana z tej niewielkiej jej części, która dochowała się do dzisiejszych czasów.

Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego często dopisywano na pustych kartach inne teksty, i to w różnym, często nie zawsze zaznaczonym, czasie. Jej społeczny zasięg, ze względu na jej jednoegzemplarzowość, był bardzo ograniczony. Także bardzo wysoki był koszt jej wytworzenia, związany z ogromnym nakładem pracy. Pojedyńcza księga osiągała niekiedy cenę, będącą równowartością kilku wsi.

Dopiero wynalazek druku udostępnił książkę, umożliwiając krążenie wielu jej egzemplarzy, taniejących w miarę rozwoju drukarni. Cena książki drukowanej spadła do ok. 20 % książki pisanej ręcznie. Należy uświadomić sobie zasięg i siłę, jakimi dysponowało słowo drukowane. W znacznym stopniu brało ono udział w rozwoju komunikacji międzyludzkiej, utrwalając osiągnięcia myśli ludzkiej, filozofii i literatury.

Średniowiecze to okres bardzo ważnych przemian ustrojowych w całej Europie: rozpowszechnia się feudalizm, a społeczeństwo dzieli się na odrębne stany, coraz bardziej różnicujące się zakresem przywilejów i pozycją społeczną. Naczelne miejsce w hierarchii społecznej zajmują rycerstwo (które w późniejszym okresie, ok. XIII i XIV w. przekształci się w szlachtę) oraz duchowieństwo. Znacznie niżej stoją mieszczanie i chłopi, tworzące tzw. stany niższe. Średniowiecze to okres, w którym zarysowuje się obejmująca niemalże cały kontynent walka między władzą kościelną a świecką (spór papiestwa z cesarstwem). Z walki tej zwycięsko wychodzi papiestwo.

Kultura średniowiecza, ze względu na dominację władzy kościelnej, staje się kulturą uniwersalną, ponadnarodową, spójną i połączoną wspólnymi celami ideowo - religijnymi. Tak więc, pomimo widocznego rozwarstwienia stanowego i zróżnicowania obyczajowego, kultura średniowiecza zdaje się być czynnikiem raczej łączącym niż dzielącym Europę.

Średniowiecze w Polsce obejmuje okres od X do XV w.. Rok 966 to chrzest Polski, jej wejście w krąg kultury łacińskiej, zrównanie w prawach z innymi państwami chrześcijańskimi.

Jest to okres rozkwitu gospodarczego kraju, rozwoju miast, budownictwa świeckiego, architektury i sztuki. Wzrasta znaczenie kraju na arenie międzynarodowej. Intensywnie rozwija się szkolnictwo, powstają szkoły przy klasztorach i kościołach. Miały one na celu przygotowanie do stanu duchownego. W tym czasie powstaje Akademia Krakowska (1364 r.), zreformowana w roku 1400, będąca jedną z najważniejszych szkół wyższych w Europie. Z Akademii tej wywodził się m.in. Mikołaj Kopernik.

Średniowieczna literatura polska, tworzona zarówno w języku łacińskim, jak i polskim, rozwijała się nieco później (bo od XI w.) od innych literatur europejskich. Mimo to zachowała zasadnicze do nich podobieństwo, co wynikało z obowiązującego wówczas modelu literatury.

Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej i świeckiej, na obecność utworów różnogatunkowych, w tym prozaicznych i wierszowanych. Dostrzec można także wpływ dzieł obcojęzycznych, które przyswoiła sobie literatura polska - takich jak "Psałterze" czy też tłumaczenie Biblii. Należy podkreślić szybki rozwój literatury świeckiej, a także jej szeroką tematykę (sprawy społeczne, stanowe, obyczajowe, a nawet miłosne). Literatura była wrażliwa na realia i aktualne wydarzenia w kraju. Posiadła także zdolność sprawnego, a nawet artystycznego wyrażania nowych treści.

W bardzo krótkim okresie czasu, zwłaszcza w XV w. pojawiło się wiele utworów, w tym duża ilość wybitnych. Odegrały one doniosłą rolę w kształtowaniu się naszego języka, kultury, cywilizacji i świadomości narodowej. Przygotowały wreszcie grunt dla dynamicznego rozwoju literatury w kolejnej epoce - renesansie.