Znajomość mitów

Mit jest to gatunek epicki, opowieść wyrażająca wierzenia danej społeczności. Mit dotyczył tego, co było na początku, opowiadał więc o stworzeniu świata, bogów i ludzi. Bohaterami mitu byli bogowie lub ludzie wyposażeni w nadprzyrodzone cechy. Mit występował pierwotnie w formie ustnej, a zapisywany był dopiero wówczas, gdy tracił bezpośredni związek z wierzeniami i światopoglądem. Ze względu na funkcje, jakie pełniły mity w starożytnym świecie dzielimy je na:

- teogoniczne - opowiadające o narodzinach bogów
- kosmogoniczne - przedstawiające powstawanie świata
- antropogeniczne - wyjaśniające pochodzenie człowieka
- genealogiczne - zajmujące się historią znanych rodów

Mity stanowiły integralny składnik kultury ludów pierwotnych, gdyż spełniały w tych społeczeństwach ważne i różnorodne funkcje:

- poznawcze - pozwalały ludziom pierwotnym interpretować rzeczywistość przyrodniczą, umieszczając racje wszelkiego rodzaju zjawisk w świecie nadprzyrodzonym
- światopoglądowe - umożliwiały interpretację zjawisk społecznych, stanowiły motywacje wszelkich działań i obyczajów, a przede wszystkim rytuałów, były ważnym elementem więzi społecznej
- sakralne - wyrażały kult dla bogów, ukazywały obrzędy związane z tym kultem

Mity greckie nierozerwalnie związane były z funkcjonującą wówczas religią i wierzeniami. Charakterystyczną cechą religii starożytnych Greków był bowiem politeizm, czyli wielobóstwo. Grecy starożytni wierzyli w bardzo wielu bogów. Niemal każda dziedzina życia, każda sfera ludzkich działań miała swego opiekuna, podobnie jak każde miasto i nieomal każda osoba. Inną, również znamienną cechą starożytnej religii greckiej był jej antropomorfizm, czyli przenoszenie cech typowo ludzkich na postacie bogów. Bogowie greccy więc posiadali wady i zalety, kłócili się między sobą, rywalizowali, dręczyła ich zazdrość, przeżywali miłość i gniew, odczuwali strach. Ich "uczłowieczenie" było nieraz tak wielkie, że schodzili z Olimpu na ziemię, przybierali ludzką postać, wiązali się z ziemskimi kobietami. Wielokrotnie owocem tych związków były dzieci, zwane herosami. Stawali się oni pośrednikami w stosunkach między ludźmi a bogami. Byli też wyposażeni w cechy nadprzyrodzone, obdarzeni nadludzką siłą i odwagą, dokonywali wielkich czynów dla dobra ludzkości. Do najbardziej znanych herosów zaliczyć możemy: Heraklesa, Jazona, Orfeusza i Perseusza. Jedyną cechą, jaką odróżniali się bogowie od ludzi była nieśmiertelność, którą zapewniało spożywanie pokarmu bogów (ambrozji) i picie nektaru, który gwarantował wieczną młodość i urodę.

Do najbardziej znanych greckich mitów należą:
- mit prometejski - opiewa dzieje Prometeusza, który ukochał ludzkość (stworzył człowieka z gliny i łez) i ukradł ogień z Olimpu. Ukarano go za to: przykuty do skał Kaukazu cierpi męki (zgłodniały sęp wyjada mu wciąż odrastającą wątrobę). Prometeusz po dziś dzień symbolizuje postawę poświęcenia się dla ludzkości oraz buntu jednostki przeciw władzy bogów.

- mit ikaryjski - o Dedalu i Ikarze (Dedal, konstruktor skrzydeł doleciał do brzegów morza, natomiast jego syn Ikar zbyt zbliżył się do słońca, które stopiło wosk skrzydeł, po czym spadł on i utonął w morzu). Mit ten obrazuje odwieczną ludzką dążność do lotu ku słońcu, do marzeń ponad rozsądek, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów.

- mit Syzyfa - króla gaduły i spryciarza, który nieraz przechytrzył bogów, za co został w końcu skazany na ciągłe wtaczanie głazu pod górę: gdy był już u szczytu, kamień spadał w dół. Taka to była jego kara. Mit ten symbolizuje uciążliwą, bezowocną pracę, ogromny i bezskuteczny wysiłek.

-mit o pochodzeniu człowieka - otóż były cztery epoki ludzkości. Pierwsza, złota za panowania Kronosa. Był to raj: rzeki płynęły mlekiem, a z drzew spływał miód, ziemia sama wydawała plony, ludzie byli nieśmiertelni, a czas spędzali na radościach. Po usunięciu Kronosa nastąpił wiek srebrny. Dzieciństwo ludzi trwało wówczas sto lat. Wiek dojrzały był krótki i smutny. Zeus wytępił ludzi tej epoki. Nastąpił okres brązu. Ludzie byli wojowniczy, o kamiennych sercach. Wszystko sporządzali z brązu: odzież, domy, miasta. Czwarta epoka trwająca do dziś to epoka żelaza.

- mit o pochodzeniu świata - oto na początku był Chaos, czyli połączenie istoty boskiej oraz czterech żywiołów. Można to pojmować tak, że boskość była pierwotna, lub można tez inaczej: iż świat wyłonił się z walki czterech żywiołów. Walka ta stale obecna jest w bogach, w ich naturze i w bezwzględności, z jaką postępują. Te cztery żywioły to ziemia, ogień, woda i powietrze. Pierwszymi bogami, jacy wyłonili się z Chaosu i dali początek pozostałym bogom byli Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia). A wraz z nimi powstał świat: słońce, ziemia, gwiazdy, rośliny i zwierzęta.

- mit o Niobe - straciła ona czternaścioro dzieci (siedmiu synów i siedem córek) w ciągu jednej chwili tylko dlatego, że nie oddała hołdu Latoniebogini płodności. Uosabia matkę rozpaczającą, tragiczną, skamieniałą z bólu.

- mit o Heraklesie - heros o nadludzkiej sile, odwadze i męstwie. Uosobienie ludzi pracowitych i cierpiących, trudu i nieugiętej wytrwałości.

- mit o Apollinie i dziewięciu Muzach - Apollo to bóg słońca, światła, piękna i dobroci. Zsyłał poetom natchnienie, przewodził twórczości. Muzy, w otoczeniu których przebywał to: Kaliope (poezji epicznej), Klio (historii), Euterpe (liryki i muzyki), Talia (komedii), Melpomena (tragedii), Terpsychora (liryki miłosnej, tańca), Polichymnia (hymnu, poezji chóralnej), Urania (astronomii). Z innych ważnych mitów wymienić można choćby: o jabłku niezgody (źródło wojny trojańskiej), o rodzinie Labdakidów (nieszczęścia rodu Edypa), o puszce Pandory (z której wypuszczono wszystkie nieszczęścia trapiące ludzkość).

Jak więc widzimy, mity nie są jedynie zwykłymi podaniami, legendami czy baśniami. Tkwiły one głęboko w świadomości społeczeństwa, spełniały rolę poznawczą, objaśniały świat. A dzieje takich bogów, jak Zeus-bóg bogów, Atena-bogini wojny, Afrodyta-bogini piękności, Eris-bogini kłótni i niezgody, Atremida-bogini łowów, Apollo-bóg poezji i sztuki, Ares-bóg wojny, Hefajstos-kulawy opiekun rzemiosła, Eros-bóg miłości, Posejdon-bóg mórz i oceanów, Hades-pan podziemia, czyli Tartaru, królestwa zmarłych, Eskulap-lekarz bogów Nike-bogini zwycięstwa czy Alkestis-bóg śmierci, znane są wszystkim po dziś dzień. Mity są ponadto dla nas obrazem ówczesnego światopoglądu i systemu wartości ludzi antyku, prezentują wzorce postaw i ponadczasowe mądrości, poruszają problematykę uniwersalną, są wreszcie doskonałym budulcem lub motywem wielu dzieł literatury i sztuki.

Motywy mitologiczne nie są obce i literaturze polskiej. Sięgano do nich chętnie już w czasach renesansu. Grecka mitologia-odkryta na nowo, fascynowała, poruszała wyobraźnię. Stąd bardzo często w ówczesnych utworach posługiwano się motywami antycznymi, mitologicznymi. Jan Kochanowski we fraszkach przywołuje imiona greckich bohaterów. We fraszce "Do fraszek" porównuje swoje utwory do mitycznego labiryntu. Jak tam trudno znaleźć właściwą drogę, tak w jego fraszkach trudno odkryć ścieżki, którymi podąża umysł poety. Autor przypomina tu mityczną opowieść o Ariadnie i zamkniętym w labiryncie Minosie. W "Trenach" też można znaleźć odwołania do mitologii, choćby w trenie X, gdy poeta zastanawia się, co mogło stać się z Urszulką (wspomina wtedy o Charonie, przewoźniku zmarłych). W następnych wiekach także chętnie sięgano po motywy mitologiczne.

W czasach romantyzmu Adam Mickiewicz przywołuje mity w celach artystycznych, tak jest w "Odzie do młodości", w której odnajdujemy aluzję do mitu o Heraklesie. Kilka motywów z mitologii wprowadza autor do "Pana Tadeusza".

Motywy te nie mają wartości samoistnej, są tylko pomocne w charakteryzowaniu postaci: Wojski opowiada o królowej Dydonie, Hrabiemu marchewka wydaje się rogiem Almatei. Ważną rolę odgrywa wątek mitologiczny w wierszu Juliusza Słowackiego "Grób Agamemnona". Wspomina w nim poeta o Arachne, Elektrze, Dejanirze, Prometeuszu. Te przywołania mają przede wszystkim nasuwać określone skojarzenia, mające pomóc w zrozumieniu sytuacji ówczesnej Polski. Postawę prometejską reprezentuje podmiot liryczny "Hymnów" Jana Kasprowicza. Motyw syzyfowej pracy odnajdujemy w powieści Stefana Żeromskiego "Syzyfowe prace", służy on podkreśleniu bezowocności zabiegów rusyfikacyjnych wobec polskiej młodzieży. Do dnia dzisiejszego tradycja odwołań do mitologii jest żywa w literaturze. Tak jest w przypadku wielu wierszy Zbigniewa Herberta, np. "Apollo i Marsjasz", w którym poeta mówi o pojedynku obu bohaterów, czy "Nike, która się waha", ilustrującym problem oddziaływania sztuki na postawy ludzkie. Do bogini Nike nawiązuje też Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w wierszu "Nike", pisząc w nim w piękny i sugestywny sposób o miłości. Bardzo popularny w literaturze polskiej jest mit ikaryjski. Motyw ten obecny jest w opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewicza "Ikar", wierszach Erneta Brylla i Stanisława Grochowiaka.

Mity greckie stanowią niewyczerpane źródło tematów i motywów. Pisarze często sięgają do nich i za każdym razem fascynują one i zaskakują, odkrywają swe nowe i nieznane nam dotąd oblicze.