Nurty filozoficzne oświecenia

Oświecenie nie było jednorodne pod względem filozoficznym czy światopoglądowym. W polskich warunkach wynikało to z faktu, iż w jego tworzeniu brali udział zarówno arystokraci, jak i szlachta oraz mieszczanie. W skali europejskiej w ruchu tym uczestniczyli katolicy, deiści oraz mniej liczni ateiści. Oświecenie na Zachodzie było głównie ruchem mieszczaństwa, ale za zwolenników tej epoki uchodzili także tak despotyczni władcy jak caryca Katarzyna II i król pruski Fryderyk II. Europa tego okresu pełna była wewnętrznych sprzeczności, a spory i polemiki towarzyszyły nieustannie rozwojowi nowej epoki. Mimo to można wyodrębnić zasadnicze idee i postawy charakterystyczne dla oświecenia. Najważniejszą jest krytycyzm odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki.

Krytycyzm znalazł wsparcie w racjonalizmie, za twórcę którego uchodzi Kartezjusz (autor głośnej "Rozprawy o metodzie").Przywiązywał on szczególną uwagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego ładu w dochodzeniu do prawdy. Domagał się niezależności od wiary, tradycji i przesądów. Jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął holenderski filozof Baruch Spinoza, utrzymujący, iż prawdą jest tylko to, co można rozumowo określić i uzasadnić. Racjonalizm stał się głównym nurtem myślowym w XVIII w. Jego zasadami kierowali się mi.in. Wolter (francuski filozof, literat i publicysta) oraz Diderot (autor francuskiej "Encyklopedii").

Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w ateizmie lub deizmie. Deizm traktował Boga jako czystą ideę, Stwórca nie ingerował w dzieje świata, był odległy i niepoznawalny dla człowieka. Deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli m.in. Wolter i Diderot, obaj namiętnie walczący z fanatyzmem religijnym. Ateizm zaprzeczał istnieniu Boga. Poglądy te pojawiły się w pismach francuskiego filozofa przyrody, P. Holbacha.

Oświeceniowy krytycyzm znalazł także uzasadnienie w empiryzmie. Za jego twórcę uznaje się Francisa Bacona, angielskiego filozofa, prawnika i polityka. Według empirystów proces poznawania świata winien być oparty na doświadczeniu i eksperymencie. Prawdziwe jest więc jedynie to, co da się potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia.

Konsekwencją racjonalizmu i empiryzmu, dwu przeciwstaw- nych, choć nierzadko uzupełniających się kierunków filozoficznych był optymizm poznawczy, wiara w możliwości odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem oraz przekształcania istniejących stosunków społecznych. W związku z tym powszechnie akcentowana była potrzeba oświecania ludzi, nakładająca równocześnie na sztukę funkcje utylitarne (użytkowe). Utylitaryzm to dążenie do bycia użytecznym i pożytecznym dla innych, do osiągania szczęścia powszechnego, rozumianego jako największe szczęście jak największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie zresztą jednostka nie powinna być szczęśliwa kosztem społeczeństwa.

Celom użytkowym służyła obszerna, wydawana przez ponad dwadzieścia lat "Encyklopedia". Jej redaktorem był Diederot, a współpracowało z nim liczne grono uczonych i filozofów. "Encyklopedia" była swoistą syntezą i wyrazem poglądów ludzi oświecenia, dobitnie ukazywała potrzebę uporządkowania i pogłębienia wiadomości, a jednocześnie stanowiła odbicie nowych idei i poglądów.

Znaczącą rolę edukacji i wychowania podkreślał także sensualizm, pogląd, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. Rozwinął się on z empiryzmu, a jego twórcą był angielski uczony, John Locke. Wprowadził on słynne pojęcie tabula rasa (czysta karta). Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego człowieka jest początkowo nie zapisaną kartą. Dopiero wszystko, co składa się na życie ludzkie, zapisuje tę kartę - wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja).

W zespole istotnych pojęć znajdowała się też natura. Pojęcie natury czy też stanu naturalnego sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych cech świata i człowieka. Bywają one zniekształcane w rozwoju cywilizacyjnym, należy więc przywrócić to, co zgodne jest z naturą. A zgodne z naturą są podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia. Szczęście jednostki, harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu było więc także jednym z podstawowych dążeń epoki.

Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie Europy prąd przeciwstawiający się racjonalizmowi - irracjonalizm. Wynikał on z przekonania, iż w życiu człowieka nie może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować też uczucia, wiara, intuicja, instynkty.