Poezja średniowieczna

Najstarszym polskim tekstem poetyckim i jednocześnie najbardziej wartościowym pod względem artystycznym jest "Bogurodzica" (w formie drukowanej otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy, którzy oceniali czas jej powstania w rozpiętości od X w. (legenda związana z autorstwem św. Wojciecha) aż do końca XIV w. Jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV lub też z pierwszą połową XIII w. Najstarszą znaną nam kopią "Bogurodzicy" jest odpis z 1407 r.

Z kręgiem kultury kościelnej związane są także wiersze o śmierci. Jeden z nich - "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) - napisany został w typowym dla średniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym uwidocznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (aa, bb), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów. Literacką wartość "Rozmowy..." pogłębia naturalistyczne przedstawienie śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców.

Z problematyką śmierci związana jest także "Skarga umierającego" (powstała po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej ma gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego, dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych, skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci.

Motywy ascezy dominują w "Legendzie o św. Aleksym" (druga połowa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. Pełne niezwykłości życie bohatera ukazuje sposób osiągnięcia świętości na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata.

Do zabytków języka polskiego, inspirowanych kulturą świecką, należy wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole" (połowa XV w.) oraz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny ma istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudą i fałszywością jego natury.