Potop Henryka Sienkiewicza

Potop - druga z powieści tworzących Trylogię Henryka Sienkiewicza (pozostałe części to Ogniem i mieczem i Pan Wołodyjowski), opowiadająca o potopie szwedzkim z lat 1655-1660.

Potop szwedzki to określenie szwedzkiego najazdu na Polskę w 1655 roku w czasie II wojny północnej (1655-1660). Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja usadowiła się mocno na południowych wybrzeżach Bałtyku, miała wielkie bezczynne armie i puste kasy królewskie. Sprawą zasadniczą dla Szwedów stało się więc uruchomienie tychże armii, celem zdobycia łupów na żołd dla nich. Takim łatwym łupem wydawała się być Rzeczpospolita, wyczerpana po wojnach z Kozakami Chmielnickiego i Rosją. Poza tym Szwedzi kontrolowali handel na prawie całym wybrzeżu Bałtyku, prócz Pomorza, więc jego zdobycie pozwoliłoby Szwedom na rozszerzenie wpływów z handlu. W takich okolicznościach Hieronim Radziejowski, niegdyś potężny magnat w Polsce, później wydziedziczony i skazany na śmierć, udał się do króla szwedzkiego Karola X Gustawa, by namówić go do napaści na Polskę.

Henryk Sienkiewicz widział w tradycji historycznej więzi łączące Polaków, wzory postępowania, ideał rycerskiego patriotyzmu i narodowego solidaryzmu jako warunki oporu wobec zaborcy. W czasie potopu szwedzkiego naród uległ przemocy w wyniku wewnętrznego rozprężenia i zdrady. Pozostał patriotyzm nielicznych, majestat Jana Kazimierza oraz religia. Oblężenie Jasnej Góry stało się przełomem w walce. Walczący o niepodległość żołnierze i prosty lud są wzorami moralnymi, pisarz przeciwstawia ich magnatom (Radziwiłłom, Opalińskiemu, Radziejowskiemu). Kmicic obserwował, że w kraju były trzy grupy ludzi - jedni oczekiwali od Szwedów własnych korzyści; drudzy sądzili, iż Polska stanie się potęga pod berłem obcego króla; inni biernie poddawali się.

Postaci kreowane są według wyrazistego schematu, aby prosta ocena skłoniła czytelnika do optymistycznej wizji historii.

Głównymi bohaterami są:

• Andrzej Kmicic,
• Aleksandra Billewiczówna
• Michał Wołodyjowski,
• Jan Onufry Zagłoba,
• Jan Skrzetuski,
• Hetman Janusz Radziwiłł.
• Bogusław Radziwiłł,
• Stefan Czarniecki

Bohaterowie fikcyjni :

• Anusia Borzobohata-Krasieńska
• Kielmicz
• Kosma Kielmicz (syn Kielmicza)
• Damian Kielmicz (syn Kielmicza)
• Roch Kowalski
• Kuklinowski
• Soroka
• Sakowicz
• Rzędzian
• panna Franciszka Kulwiecówna
• miecznik Rosieński Tomasz Bilewicz
• kompania kmicicowa :
• Jaromir Kokosiński
• Ranicki herbu suche komnaty
• Rekuć-Leliwa herbu Leliwa
• Uhlik
• Kulwiec-Hippocentaurus herbu hipocentaur
• Zend
• Harasiemowicz
• Hassling-Ketling of Elgin

Bohaterowie historyczni :

• Jan Kazimierz
• Gryzelda Wiśniowiecka
• Karol X Gustaw
• Augustyn Kordecki
• Jerzy Lubomirski
• Jan Zamoyski
• Andrzej Grudziński
• Krzysztof Opaliński]
• Hieronim Radziejowski
• Stefan Czarniecki
• Arwid Wittenberg
• Weyhard Wrzeszczowicz
• gen. Müller
• szlachta zaściankowa z okolic Upit na Żmudzi Butrymi , Gościewicze , Domasiewicz

Główny bohater pochodzi ze zubożałej szlachty. Jest postacią dynamiczną. W zemście za zabicie kompanów podpala Wołmontowicze i morduje Butrymów. Oddaje się pod komendę Janusza Radziwiłła dając przysięgę wierności jednak przed faktem opowiedzenia się magnata po stronie wroga. Oleńka uważa go za zdrajcę. Bogusław, o Rzeczypospolitej mówi, że jest jak sukno rozrywane przez Szwedów, Kozaków, Tatarów, a on wraz z bratem chcieli by również dla siebie część zatrzymać.

Kmicic jest świadomy swego upadku. Uważa jednak - „nie ma takiego złego postępku, którego nie dałoby się zmazać". Po-stanowił zrehabilitować się w oczach narodu i ukochanej poprzez służbę ojczyźnie. Zmienia nazwisko na Babinicz i walczy na szlaku przez Warszawę, Częstochowę, Śląsk do Małopolski. Wsławia się ostrzeżeniem przeora Kordeckiego przed atakiem Szwedów, zniszczeniem kolubryny, ocaleniem króla w czasie podróży do Lubowli. Zostaje ciężko ranny w bitwie w wojnie węgierskiej. Losy bohatera są odzwierciedleniem losów kraju. Kmicic zostaje rehabilitowany listem króla odczytanym na mszy św. w Upicie. Jego postać można przyrównać do postaci Jacka Soplicy. Decydują o tym: zawadiacka młodość, upadek moralny, przemiana we-wnętrzna, okupienie win i rehabilitacja oraz romantyczna miłość.

Wizja Sienkiewiczowska a rzeczywistość:

Opierając się na opisie oblężenia Jasnej Góry pióra ojca Augustyna Kordeckiego (Nowa Gigantomachia 1658), Sienkiewicz celowo pominął niektóre fakty sprzeczne z jego wizją pisania dla pokrzepienia serc, inne natomiast uwypuklił, nadając im znaczenie, które nie miało nic wspólnego z prawdziwym biegiem wydarzeń. Należy jednak pamiętać, że pisał powieść a nie monografię historiograficzną.

Bezsprzecznym faktem historycznym jest, że twierdza jasnogórska była jednym z najsilniej ufortyfikowanych obiektów warownych I Rzeczypospolitej. Strategiczne także było jej położenie - flankowała Polskę od strony cesarskiego Śląska, skąd miała nadejść odsiecz sił Jana Kazmierza. Szwedzi rzeczywiście bezskutecznie ponawiali szturmy twierdzy. A gdy zwinęli oblężenie nastąpił zwrot w dziejach potopu szwedzkiego - wierne Janowi Kazimierzowi oddziały na wieść o udanej obronie Jasnej Góry zawiązały konfederację tyszowiecką, a od strony Śląska uderzyły wojska polskie.

Można powiedzieć, iż „Potop" ma charakter tendencyjny - heroizujący, dostarczający mitu narodowej potęgi. Tendencyjność wynika z roli pisarza, jako ukształtował pozytywizm. O ta-kim charakterze decyduje geneza - „ku pokrzepieniu serc", kreacja i bohaterstwo postaci, obraz społeczeństwa. Zdradził jednak ideały pozytywistyczne; doszedł do wniosku, iż walka umysłem nie prowadzi do celu. „Potop" jest mitem kompensacyjnym. Zawiera w sobie etos rycerski, melodramat, baśń, elementy kultury ludowej - przepowiednie, zabobony.