Problem fanatyzmu i nietolerancji w utworze Marii Konopnickiej "Mendel Gdański"

Mendel Gdański, 67 - letni Żyd, od 27 lat prowadzi w tej samej izbie warsztat introligatorski. Wie dokładnie wszystko, co dzieje się na jego ulicy i jego wszyscy tu znają. Urodził się na Starym Mieście jako piętnaste dziecko swoich rodziców. Żona jego Resia, z którą przeżył trzydzieści lat, zmarła; synowie rozjechali się po świecie i zmarła również jego córka Lija, zostawiwszy mu swojego synka. Mendel wychowuje swego wnuka, Jakuba, sierotę, który ma teraz dziesięć lat i uczy się. Codziennie po obiedzie chłopiec zasiada od odrabiania lekcji, a dziadek pracuje. W mieście szerzą się pogłoski o pogromie Żydów. Chłopiec wraca zdenerwowany ze szkoły, zgubił czapkę, gdyż uciekał, wołano za nim : "Żyd". Mendel w rozmowie z zegarmistrzem, antysemitą, tłumaczy mu, jak bardzo czuje się związany z polskością i Warszawą, w której się urodził i spędził całe swoje życie, pracując uczciwie, a w tym mieszkaniu spędził 27 lat, oprawiając książki, z których uczy się młodzież polska. Z ust zegarmistrza słyszy słowa : "Żyd zawsze Żydem". Następnego ranka student z facjatki ostrzega Mendla, aby uciekał, bo biją Żydów. Ten jest zdumiony, bo w tym mieście się urodził, wychował i nigdy nikogo nie skrzywdził. Wkrótce z ulicy dochodzi go trzask łamanych okiennic i brzęk rozbijanego szkła. Po chwili ostrzega go stróżka Janowa, proponując mu, aby postawił w oknie obrazek lub krzyż, to do niego nie wejdą. Mendel odpowiada jej na to, iż nie chce się wstydzić tego, że jest Żydem i staje dumnie w oknie wraz z wnuczkiem. Wówczas uliczna zgraja rzuca w jego okno kamieniami i rani głowę Jakuba. Bandę powstrzymuje student z facjatki, który stanąwszy nagle pod oknem, rozkrzyżował ręce i krzyknął : "Wara mi od tego Żyda!". Chociaż sąsiedzi stanęli w obronie Mendla i jego wnuczka, a rana chłopca nie okazała się groźna, w starym Żydzie "umarło serce" do tego miasta.

"Mendel Gdański" to utwór, który poza walorami artystycznymi nosi znamiona wielkiej publicystyki. Ukazuje bezsensowność antysemityzmu, a także zróżnicowane postawy ludzi wobec problemu, przejawiające się w złej, głupiej i bezsensownej zabawie. Świat przedstawiony został skonstruowany tak, aby czytelnik nie miał najmniejszych wątpliwości czym jest antysemityzm i w jaki sposób należy się do nich ustosunkować.