Części zdania - Orzeczenie

Orzeczenie - w składni jest to część zdania opisująca czynność podmiotu. Najczęściej jest wyrażone osobową formą czasownika (jest to wtedy tzw. orzeczenie czasownikowe), np. Jego żona biega codziennie. Może być również formą złożoną - przykładem jest tu orzeczenie imienne, np. Ten niski gruźlik jest dyrektorem.

Sposoby wyrażania orzeczenia

Orzeczenie najczęściej wyrażane jest osobową formą czasownika; czasem - formą nieosobową na -no, -to (Uczniowie wybili szybę w klasie; Wybito szybę w klasie ). W funkcji orzeczenia może być także użyty bezokolicznik; tak jest na przykład w zdaniach podrzędnych okolicznikowych celu, ale tylko wtedy, gdy podmiot zdania nadrzędnego jest taki sam, jak podrzędnego (por. Poszedłem do kolegi, żeby mu pomóc w matematyce, ale Poszedłem do kolegi, żeby mi pomógł w matematyce ). W funkcji orzeczenia może też wystąpić czasownik niefleksyjny (Warto się tego nauczyć ).

Orzeczenie czasownikowe

Orzeczenie wyrażone pojedynczym wyrazem nazywamy czasownikowym albo prostym. Może ono być wyrażone osobową formą czasownika, formą na -no, -to, rzadziej bezokolicznikiem lub czasownikiem niefleksyjnym. W analizie traktujemy jako orzeczenie nie tylko formę czasownika (ewentualnie z zaimkiem zwrotnym), ale i towarzyszącą mu partykułę (Nie wykonaliśmy tej pracy; Czy zrobiono już wszystko? Nie domyślasz się? Czyżbyś się nie domyślał? )

Orzeczenie złożone

Orzeczenie wyrażone więcej niż jednym wyrazem nazywamy złożonym. Najbardziej charakterystyczne jest tak zwane orzeczenie imienne; występują jednak i inne typy orzeczeń złożonych:

- Trzeba wykonać tę pracę.
- On musi przyjść.
- Nie należy się spóźniać.
- Ewa kończy pisać list.

Konstrukcje takie można także opisać jako połączenia orzeczenia prostego z dopełnieniem wyrażonym bezokolicznikiem (i tak na ogół będziemy postępować). Warto zwrócić uwagę na wymienność formy bezokolicznika na równoważny jej znaczeniowo rzeczownik odczasownikowy w konstrukcjach typu Ewa kończy pisać list - Ewa kończy pisanie listu. W takim przypadku potraktowanie formy bezokolicznika jako dopełnienia wydaje się oczywiste. W pozostałych sytuacjach wymiana taka nie jest możliwa (*On musi przyjść ), co może skłaniać do potraktowania bezokolicznika tym razem jako części orzeczenia.

Orzeczenie imienne

Orzeczenie imienne składa się z dwóch części: łącznika, będącego elementem czasownikowym, w zgodzie z podmiotem, i orzecznika o charakterze imiennym. Łącznik na ogół wyrażony jest osobową formą czasowników być, stać się, zostać (także okazać się, wydawać się, robić się itp.) lub partykułą to, a orzecznik - najczęściej przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym lub rzeczownikiem. Rozważmy następujące przykłady:

Jasio jest leniwy.
Jasio jest leniem.
Jasio to kawał lenia.
On stał się nieznośny.
Ona stała się znaną artystką.
On został pobity.
Ona jest zachwycająca.
Moja siostra to artystka!
Mój brat zostanie architektem.
Mój sąsiad okazał się draniem.
To wydaje się niedrogie. Ona zrobiła się niemożliwa.

Zdanie z orzeczeniem imiennym należy odróżnić od zdania z czasownikami być, stać się, zostać w funkcji orzeczenia prostego:

Chory chłopiec został w domu.
On jest teraz u lekarza.
To stało się tak nagle.
Sposoby wyrażania orzecznika

Orzecznik na ogół wyrażony jest przymiotnikiem w mianowniku (Jasio jest leniwy ) lub rzeczownikiem w narzędniku (Jasio jest leniem ) albo w mianowniku (przy łączniku to, np. Jasio to kawał lenia ). W funkcji orzecznika mogą występować i inne części mowy:

- zaimki: Ta książka jest moja; On chce być kimś.
- liczebniki: Byłem trzeci.
- przysłówki: Przyjemnie jest spacerować po lesie.

Orzecznik może mieć postać szeregu (Jan jest leniem i brudasem; On zostanie lekarzem albo psychologiem; Nie jest ani miły, ani kulturalny; Stał się przezorny i ostrożny ).

Typowe struktury orzeczenia imiennego.

Najbardziej typowe są następujące struktury orzeczenia imiennego:

- Jan jest uczciwy ( orzecznik wyrażony przymiotnikiem w mianowniku)
- Jan jest uczciwym człowiekiem (orzecznik wyrażony rzeczownikiem w narzędniku)
- Jan to uczciwy człowiek (orzecznik wyrażony rzeczownikiem w mianowniku; łącznik to )
- Przyjemnie jest spacerować po lesie (orzecznik wyrażony przysłówkiem; podmiot wyrażony bezokolicznikiem).

Przeanalizujmy ostatni typ struktury. W zdaniu typu Przyjemnie jest spacerować po lesie orzecznik wyrażony jest przysłówkiem (przyjemnie ), a podmiot bezokolicznikiem (spacerować ). Forma bezokolicznika jest równoważna znaczeniowo rzeczownikowi odczasownikowemu spacerowanie. Jeśli podmiotem byłoby spacerowanie, zdanie przybrałoby postać: Spacerowanie po lesie jest przyjemne lub Spacerowanie po lesie jest przyjemnością ; te dwie struktury są zaś jak najbardziej typowe.

Orzeczenie imienne w stronie biernej

Jeśli orzeczenie występuje w stronie biernej, łącznik być pojawi się przy orzecznikach wyrażonych imiesłowami biernymi utworzonymi od czasowników niedokonanych, a łącznik zostać - przy orzecznikach wyrażonych imiesłowami biernymi utworzonymi od czasowników dokonanych:

On jest często bity przez kolegów.
On został wczoraj pobity.