Ferdydurke jako powieść awangardowa.

Ferdydurke jest specyficzną, nowatorską powieścią, której ukazanie się w 1937 roku wywołało wiele kontrowersyjnych opinii. Powieść Witolda Gombrowicza zaliczamy do awangardowej prozy okresu międzywojennego. Ponadto spełnia ona wiele założeń tzw. „nowej powieści” („noveau roman”), ukształtowanej dopiero w latach pięćdziesiątych we Francji. Podobieństwo do „noveau roman” plasuje Gombrowicza na pozycji prekursorskiej.

Oryginalność jego powieści oraz nowatorstwo twórczej techniki znalazły wielu naśladowców. Tak więc największy wróg konwencji, prawdopodobnie całkiem nieświadomie, stworzył nową konwencję, nową formę powieści, którą następnie inni twórcy wykorzystali i ubierali we własne treści.

„Noveau roman” stawia sobie za cel poznanie świata za pomocą środków powieściowych. Bohaterem jest człowiek młody, wciąż „poszukujący”, nie dysponujący rzetelną wiedzą o świecie, trochę zagubiony.

Fabuła nie występuje w tradycyjnym układzie zdarzeń. Gombrowicz znosi granice między światem obiektywnym a tym, co wyobraża sobie bohater. Wszystko, co mogłoby być rzeczywiste bądź prawdopodobne, miesza się z fantazją oraz całkowitą nierealnością. Sens i kształt świata powstaje w trakcie powieści, tak więc nie odkrywa ona ani nie naśladuje realiów. Główny bohater Józio jest jednocześnie narratorem powieści (występuje w pierwszej osobie, jest subiektywny). Pewnego dnia budzi się on i trwając w dziwnym letargu, uświadamia sobie nieokreśloność własnej sytuacji życiowej. Józio jest „poszukiwaczem” prawdy, przemierza różne miejsca, czytelnik zaś obserwuje świat przez pryzmat jego widzenia, ogląda go oczami Józia. Świat przedstawiony jest jakby konkretyzacją wizji bohatera. Bardzo często jest on zdeformowany za pomocą: absurdu (umieszczenie trzydziestoletniego chłopca w szkole), groteski (czyli wyolbrzymienia, karykatury, np. szczekający chłopi, pojedynek na miny – jedna z najlepszych groteskowych scen polskiej literatury), paradoksu (zestawienie sprzeczności przynoszących jednak pewne prawdy, np. lekcja języka polskiego, w której sprzeczność twierdzenia o literaturze z jej odbiorem obnaża zarówno prawdziwy stosunek ludzi do „Wielkiej Literatury”, jak i fałsz nauczania jej). Gombrowicz stosuje prowokacje estetyczne (rozbija tradycyjną formę powieści) oraz moralne (poddanie się żądzom ciała, np. ekstatyczny taniec Młodziakówny, Józio podglądający kąpiącą się Młodziakównę). Gombrowicz rozbija tradycyjną formę powieści poprzez wprowadzenie innych gatunków literackich:– eseju filozoficznego,– dramatu (obraz w szkole: podział na role),– pamiętnika (historia Józia),– elementów lirycznych (tłumaczenia wierszy),– romansu (porwanie Zosi).

Klasyczna fabuła została w Ferdydurke naderwana. Istnieje pewna ciągłość i logika zdarzeń (bohater ucieka z miasta, a następnie znajduje się na wsi), ale bardzo często brak realnej motywacji. Większość zdarzeń zorganizowana jest poprzez wizje Józia oraz „podsłuchiwanie i podglądanie”, który to chwyt z powodzeniem stosuje Gombrowicz w powieści. Język Ferdydurke jest bardzo nowatorski, nie spotykany dotąd w literaturze. Jest to specyficzny, gombrowiczowski styl, który polega na:

– zastosowaniu specjalnych pojęć (słów – kluczy), takich jak: upupić, przyprawić komuś gębę, Ferdydurke, chłopięta i chłopaki itp.;

– zmianie szyku zdania (Słowacki wielkim poetą był);

– przedrzeźnianiu – naśladowaniu cudzych wypowiedzi w celu ośmieszenia (mowa Syfona).

Powyższy zestaw cech Ferdydurke udowadnia awangardowość cech powieści i jej podobieństwo do „noveau roman”.

Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest koronnym przykładem przesilenia się gatunku powieściowego. Cała logika oraz porządek tego utworu stają w obronie tezy, by jakiejkolwiek logice ani po– rządkowi zanadto nie dowierzać.