Odzyskanie niepodległości

Lata 1914-1918 były w dziejach Polski wyjątkowym okresem, w którym zrodziła się i okrzepła myśl o wyzwoleniu narodu spod ponad wiekowej niewoli. Był to okres, w którym próbie poddane zostały koncepcje obozów politycznych końca XIX i początku XX wieku i wykształcił się model, jaki legł u podstaw II Rzeczypospolitej. Zwycięstwo w tych zmaganiach początkowo odniósł obóz piłsudczykowski, a przegranymi okazali się pasywiści. Dalsze dopiero lata miały pokazać w jakim kierunku ewaluować będzie myśl polityczno-państwowa niepodległej Polski.

Okres ten to także okres wielkiego zrywu niepodległościowego, bowiem żołnierz polski - niezależnie po której stronie frontu - bił się o Polskę, jej odrodzenie i wielkość. Polacy otrzymali możność współdecydowania o własnym losie we własnej ojczyźnie. Ale powszechna bieda, często głód, brak pracy, spekulacja i wielka troska o to, co będzie, sprawiały, że radość z wolności mieszała się z niepewnością jaka będzie ta nowa Polska. Kraj poniósł ogromne straty, a odbudowa zniszczeń miała potrwać jeszcze długo.

Wybuch I wojny światowej dał Polakom szansę na odzyskanie niepodległości. Zarówno państwa centralne jak i Państwa Ententy starały się pozyskać do swego obozu wybitne osobistości polskie, by te skłoniły swych rodaków do walki po ich stronie. Najsilniejszy obóz niepodległościowy był związany z Austro-Węgrami. Tam też J. Piłsudski utworzył Kompanię Kadrową, z którą w sierpniu 1914 roku wkroczył do zaboru rosyjskiego, licząc na wywołanie powstania. Niestety, akcja ta nie powiodła się, a oddziały Piłsudskiego zostały podporządkowane Austrii. Z kolei Rosja zaproponowała utworzenie Królestwa Polskiego, lecz była to bardzo mglista obietnica. Projekt ten podchwyciła jednak Narodowa Demokracja z Romanem Dmowskim na czele, która była zwolenniczką odzyskania niepodległości w oparciu o Rosję. Jednak car poza tym nie poczynił nic, by wesprzeć endeków w działaniach, tak więc sprawa upadła. Następny przejaw wciągnięcia Polaków do wojny miał miejsce w 1916 roku. Wojna znalazła się wtedy w impasie, toczono walki pozycyjne, a wiele z nich miało miejsce właśnie na terenach polskich. Wyczerpanie się potencjału ludzkiego zmusiło cesarzy Niemiec i Austrii do wydania odezwy w dniu 5 listopada 1916 roku. Zawierała ona intencję utworzenia samodzielnego Królestwa Polskiego, jednak miało ono istnieć w ścisłej korelacji z obu mocarstwami. Reakcja na ten akt była w większości sceptyczna. Piłsudski wszedł, co prawda, do Tymczasowej Rady Stanu, namiastki polskiej władzy związanej z państwami centralnymi, ale w celu zorganizowania samodzielnego wojska polskiego. Jednak akt 5 listopada mimo swej niejednoznaczności spowodował wzrost zainteresowania sprawą polską.

25 grudnia 1916 roku car Mikołaj II zapowiedział utworzenie państwa polskiego z wszystkich części zaborów. Ta niewątpliwie wartościowa dla Polski propozycja stała się wkrótce nierealna, gdyż w marcu 1917 roku car abdykował. Nowa władza w Rosji, Rząd Tymczasowy, prolongowała jednak nadzieje Polaków, zapowiadając utworzenie państwa polskiego na tych ziemiach, gdzie żyje większość Polaków. Endecja zaczęła tworzyć polskie oddziały w Rosji, jednocześnie też Dmowski wiosną 1917 roku zażądał od państw Ententy utworzenia niepodległej Polski, zaś działający w Paryżu Komitet Narodowy Polski uzyskał zgodę od władz francuskich na tworzenie tam wojsk polskich. Komitet ten, tóremu przewodniczył Dmowski, został uznany przez zachodnie mocarstwa za przedstawiciela władz polskich. Tymczasem sprawa polska w Niemczech i Austro-Węgrzech znalazła się w dramatycznym impasie po tak zwanym "kryzysie przysięgowym" w lipcu 1917 roku. Wówczas Piłsudski, stojąc na czele Polskiej Siły Zbrojnej nie zgodził się złożyć przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec i Austro-Węgier. I i III Brygada poszły jego śladem i zostały rozbrojone i internowane, zaś sam Piłsudski został uwięziony w Magdeburgu.
Obaj cesarze widząc, że pomoc Polaków po tych wszystkich wydarzeniach i samorozwiązaniu Tymczasowej Rady Stanu jest niemal żadna, próbowali temu przeciwdziałać, powołując w miejsce TRS Radę Regencyjną, we wrześniu 1917 roku, ale była ona popierana przez niewielką część społeczeństwa. W tym czasie komuniści zdobyli władzę w Rosji, wyłamali się z Ententy i zawarli w marcu 1918 roku separatystyczny pokój z Niemcami, w którym sprawa polska została uznana za "wewnątrzniemiecką". Endecy w KNP systematycznie sprawę polską nagłaśniali, aż doprowadzili do tego, że w 1918 roku premier Wielkiej Brytanii - Lloyd George i prezydent USA - Wilson uznali stworzenie niepodległego państwa polskiego za niezbędny element powojennego ładu.

Wobec pogarszającej się sytuacji państw centralnych na froncie zachodnim, zaczęły one tracić kontrolę nad okupowanymi ziemiami polskimi, także nad podległą im Radą Regencyjną, która 7 października 1918 roku wydała manifest do narodu, w którym jest mowa o odzyskaniu niepodległości. W innych zaborach w tym czasie również formułują się polskie lokalne władze. Społeczeństwo walczy, rozbraja i usuwa okupantów. W Lublinie w nocy z 6 na 7 listopada powstaje Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, na czele z Ignacym Daszyńskim. Rząd tworzą przedstawiciele partii lewicy niepodległościowej, którzy 7 listopada wydają manifest, ogłaszając przejęcie przezeń władzy do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, a także zapowiadając reformę rolną, nacjonalizację przemysłu i demokratyzację życia politycznego.

Ostateczną cezurą, która zamyka kształtowanie się polskiej niepodległości, jest przejęcie 11 listopada przez przybyłego dzień wcześniej z więzienia w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego, z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie dowództwa nad tworzącym się wojskiem polskim oraz otrzymanie przez niego misji tworzenia rządu narodowego.