II rozbiór Polski

22 lipca deputacja sejmu grodzieńskiego, obradującego pod lufami armat wojsk rosyjskich podpisała traktat z Rosją, w którym Rzeczpospolita zrzekła się województw: mińskiego, kijowskiego, bracławskiego i podolskiego oraz części wileńskiego, nowogródzkiego, brzesko-litewskiego i wołyńskiego (250 tys. km²). 19 sierpnia trakat ten ratyfikował poseł rosyjski Jakow Sievers.

Drugi rozbiór Polski stał się nie tylko końcem państwowości, ale i gospodarki. Wprowadzona przez zaborców rabunkowa eksploatacja ówczesnego przemysłu i obciążenie wsi wysokimi kontrybucjami spowodowało upadek polskich manufaktur i banków. Szybko rosły ceny żywności. Warszawa stała się wkrótce najdroższym miastem w Europie. Ludność popadała w coraz większą nędzę. Nie było czym opłacać urzędników, wojska i dostawców. Nastroje pogarszało rozkradanie majątku narodowego przez dygnitarzy targowicko-grodzieńskich. Ich pysznienie się bogactwem powodowało rosnącą nienawiść uzewnętrznianą w pieśniach rewolucyjnych, plakatach i żądaniach ukarania targowiczan. Szczególnie wrzenie powstało w szeregach wojska polskiego. Rządy targowiczan przywróciły władzę hetmanów, co postawiło młodych oficerów w opozycji, a tym samym skłoniło do udziału w spiskach powstańczych. Szczególnie aktywni byli ci których pozbawiono orderu Virtuti Militari i nabytego w wojnie 1792 r. stopnia. W lutym 1793 r. lud Warszawy uniemożliwił zajęcie Arsenału przez wojska carskie. Na miejsce Sieversa, opowiadającego się za zachowaniem okrojonej Polski, mianowany został nowy ambasador rosyjski gen. Josif A. Igelstrom, który w swoich działaniach oparł się na targowiczanach. On to zażądał po wykryciu spisku w wojsku i aresztowaniu przywódców od wznowionej Rady Nieustającej redukcji wojska do połowy i wcielenia go do armii carskiej.

Część działaczy Sejmu Czteroletniego i oficerów przebywających na emigracji w Saksonii przygotowywała walkę zbrojną w kraju. Na terenie wszystkich zaborów powstawały organizacje spiskowe. Podniecające wieści napływające z rewolucyjnej Francji i z bliskiego Śląska, gdzie w 1793 r. doszło do wystąpień społecznych również zachęcały do podjęcia działań. W maju 1793 r. zawiązano sprzysiężenie powstańcze.

Obóz powstańczy był zróżnicowany politycznie. Umiarkowana prawica to stronnictwo patriotyczne z okresu Sejmu Czteroletniego z królem Stanisławem Augustem na czele. Tej grupie nie udało się uzyskać większych wpływów. Największe znaczenie w powstaniu mieli przedstawiciele centrum, nie wychodzący poza Konstytucję 3 Maja, liczący na sprzyjającą sytuację międzynarodową i nie chcący ograniczyć praw szlachty . Byli to między innymi Ignacy Potocki, Ignacy Wyssogota Zakrzewski , Józef Wybicki , Andrzej Kapostas. Do lewicy powstania tzn. do grupy tzw. polskich jakobinów należeli między innymi : Tomasz Maruszewski, Jan Alojzy Orchowski , Hugo Kołłątaj i Jakub Jasiński. Jakobini głosili hasła walki powstańczej z udziałem możliwie szerokich mas społeczeństwa, ukarania zdrajców, demokratycznych władz i realizacji postanowień w sprawie chłopskiej. Tworzyli oni rewolucyjną atmosferę powstania.

Podejmowano zabiegi o uzyskanie pomocy zewnętrznej. Sprzysiężeni liczyli na Francję. Mimo misji Kościuszki do Paryża, Francja nie zamierzała angażować się po stronie Polski traktując powstanie jako szlacheckie. Tym większe znaczenie miały przygotowania w kraju. Wybuch powstania planowano na jesień 1793 r.. Po dokonaniu inspekcji powstańczych sił Kościuszko, który we wrześniu 1793 r. został wyznaczony na naczelnego wodza i dyktatora powstania odroczył termin do wiosny następnego roku.

Dwunastego marca 1794 r. brygadier Antoni Józef Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji swojego oddziału kawalerii i rozpoczął marsz w kierunku Krakowa na czele 1200 ludzi. Był to faktyczny wybuch powstania. Ogłoszenie powstania przez Kościuszkę nastąpiło 24 marca na rynku w Krakowie. Złożył przysięgę na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej , a następnie ogłosił w ratuszu " Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego ".Kościuszko powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi. Zgromadziwszy wokół siebie po nadejściu Madalińskiego ponad 4 tys. żołnierzy i 2 tys. kosynierów wyruszył na Warszawę. Wojsko carskie ścigające Madalińskiego zastąpiło mu drogę .Siłami rosyjskimi dowodził generał Teodor Denisow {otrzymał nieco wcześniej od Stanisława Augusta Order Orła Białego}. Generał rozdzielił swoje wojska i 4 kwietnia Kościuszko spotkał się pod Racłwicami ze słabszą kolumną generała Tormasowa. Dowódzca wojsk rosyjskich nie zaczekał na Denisowa i sam zaatakował umocnioną linię Kościuszki. Na lewym skrzydle gdzie dowodził generał Józef Zajączek odniósł powodzenie - atak prowadził pułkownik Pustowałow , uczestnik bitew pod Zieleńcami i Dubienką na czele batalionu pułku jegrów Jekaterynosławskich . O zwycięstwie rozstrzygnęło uderzenie w centrum , na główną kolumnę Tormasowa . Wykonało je , pod wodzą samego naczelnika , trzystu dwudziestu kosynierów , wspartych czterema kompaniami regularnej piechoty . Kościuszko zdołał drogą wiodącą w okopie tak blisko podprowadzić swe oddziały ,że bateria rosyjska zdążyła tylko dwa razy wystrzelić kartaczami . Pierwszy dopadł działa i zdobył je Wojciech Bartos , chłop z Rzędowic {następnego dnia wynagrodzony rangą chorążego i nazwiskiem Głowacki}. W bitwie zginął również Pustowałowi niemal wszyscy jegrzy . W bitwie tej zdobyto 12 dział , mnóstwo broni ręcznej , sztandar kawalerii , zabito i poraniono około 1000 żołnierzy a do niewoli wzięto tylko 22 - chłopi nie znając słowa pardon na śmierć bili. U schyłku dnia ukazały się pułki Denisowa - nie odważył się on jednak zaatakować . Denisow cofnął się ku Kazimierzy a Kościuszko ku Słomnikom . Pomimo zwycięstwa w polu droga do Warszawy została zamknięta.

Tymczasem w Warszawie- mimo osłabienia pod Racławicami załogi carskiej Igelstrom zamierzał opanować Arsenał i rozbić garnizon polski. Nie doszło jednak do tego, ponieważ wysłannik Kościuszki Tomasz Maruszewski rozwinął działalność agitacyjną mobilizując lud. W ciągu dwóch dni 17 i 18 kwietnia toczyły się w Warszawie walki, w których decydującą rolę odegrały biedniejsze warstwy ludności : rzemieślnicy, służba, czeladź z Janem Kilińskim na czele. Igelstrom musiał wycofać się z Warszawy tracąc 60 % garnizonu. Władzę prezydenta Warszawy z polecenia króla objął Ignacy Zakrzewski, a komendantem wojskowym został gen. Stanisław Mokronowski. Zakrzewski ogłosił akces do powstania krakowskiego i przeprowadził wybory do Rady Zastępczej Tymczasowej. Umiarkowany charakter władzy nie zadowolił ludu a szczególnie powstałego 24 kwietnia radykalnego klubu jakobinów.

Powstanie rozszerzało się. W dniach 22-23 kwietnia Jakub Jasiński stojąc na czele radykalnego sprzysiężenia opanował Wilno. Rosły siły powstańcze skupione wokół Kościuszki w Małopolsce. Obok radykalizacji ludności miejskiej widoczne były zmiany nastrojów wśród chłopów. Domagali się oni reform. Kościuszko 7 maja w obozie pod Połańcem wydał Uniwersał połaniecki, w którym przyznano chłopom wolność osobistą, zagwarantowano nieusuwalność z ziemi, zmniejszono pańszczyznę, chłopów służących w wojsku zwolniono z niej całkowicie. Radykalny odłam powstania , jakobini z Hugo Kołłątajem na czele wysuwał program uwłaszczenia chłopów. Ważnym krokiem było ustanowienie dozorców dbających, aby postanowienia w stosunku do chłopów były realizowane przez panów. Uniwersał połaniecki tylko w małym zakresie wszedł w życie. Szlachta nie chciała zrezygnować z przywilejów. Kościuszko nie chcąc pozbawiać się poparcia szlachty ( bez niej nie można było wówczas myśleć o walce o niepodległość) musiał mimo subiektywnego przekonania o konieczności bardziej radykalnych rozwiązań szukać kompromisów.

W Warszawie polityka Rady Zastępczej Tymczasowej spotkała się z krytyką zarówno jakobinów jak i zbliżającego się Kościuszki. W nocy z 8 na 9 maja jakobini postawili szubienice dla targowiczan. W obliczu żądań ludu Rada Zastępcza rozszerzyła kompetencje sądu kryminalnego, który skazał na śmierć hetmanów Ożarowskiego, Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej Ankwicza i biskupa Kossakowskiego.

Kościuszko rozwiązał Radę Zastępczą Tymczasową , a także powstałą w Wilnie Radę Najwyższą Litewską i powołał zapowiedzianą w Akcie powstania Radę Najwyższą Narodową, w skład której weszli i jakobini i moderaci.

Prasa i propaganda, która podlegała Dmochowskiemu wpłynęła na wzrost nastrojów rewolucyjnych. Kołłątaj, który objął Wydział Skarbu wprowadził progresywne podatki, zastosował rekwizycje, np. sreber kościelnych na bicie monet, wprowadził do obiegu pierwsze bilety skarbowe budując podstawy finansowe powstania. Przejmowano zakłady przemysłowe, egzekwowano dostawy zabezpieczając zaopatrzenie nie tylko dla wojska ale i cywilnej ludności Warszawy.

Jakobini wzmogli swoją działalność ideologiczną. Doprowadziło to do nowych wystąpień ludu warszawskiego (28 czerwiec). Teraz już bez sądu wyciągnięto przemocą z więzień targowiczan oraz ludzi podejrzanych o sprzyjanie im i powieszono ich {biskup Massalski , kasztelan Czetwertyński} . Ten krok przerażonych francuskim radykalizmem odsunął od jakobinów wielu zwolenników.

Tymczasem sytuacja militarna powstania uległa pogorszeniu. Dziesiątego maja 1794 r. armia pruska w sile 17 tys. ludzi przekroczyła granice Polski. Nie mogąc się przeciwstawić połączonym siłom rosyjsko-pruskim Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami ( 6 czerwiec ) - na polu bitwy obecny był i sprawował komendę król pruski Fryderyk Wilhelm 2 . Ponieważ na polu znajdował się król należało przedefilować przed Jego Królewską Mością - kroczenie oddziałów według starszeństwa generałów. Ale to nie było powodem przegranej - Kościuszko miał 12 tys. wojska przeciw 24 , 29 dział przeciw 122 . Mimo tej przewagi centrum linii wytrzymało szarżę 14 szwadronów jazdy carskiej ( centrum tworzyli kosynierzy wsparci przez piechotę. Kościuszko cofnął się pod Kielce , bitwa była przegrana . Polegli w niej gen. Jan Grochowski i Józef Wodzicki , Wojciech - Bartos Głowacki odniósł ciężką ranę i zmarł , pochowany został w kolegiacie w Kielcach. Następnie przyszła klęska generała Zajączka pod Chełmem ( 8 czerwiec ) gdzie pospolite ruszenie , kosynierzy i pikinierzy rozbiegli się w panice - nie wytrzymali próby ze świeżo przybyłym z Rosji korpusem gen. Ottona Wilhelma Derfeldena , oraz kapitulacja bez walki Krakowa ( 20 sierpnia ). Armia powstańcza zaczęła się wycofywać w kierunku Warszawy. Powstał plan przeniesienia powstania do Wielkopolski. Już w pierwszej fazie przygotowań insurekcyjnych w kraju i na emigracji liczono na szeroki udział Wielkopolan. Wskazywały na to ich kontakty z wysłannikami Kościuszki oraz powiązania z Towarzystwem Patriotycznym w Warszawie.

Wybuch powstania spowodował na tych ziemiach wzmocnienie pruskich garnizonów i liczne aresztowania wśród osób podejrzanych o działalność spiskową. Publikowano patenty królewskie nakazujące polskim poddanym pod groźbą konfiskaty dóbr powrót w granice pruskich posiadłości. Pomimo tych gróźb formowano na terenach objętych powstaniem Wielkopolskie Odziały Strzelców, a w czerwcu 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa wydała odezwę " Do obywatelów prowincji Wielkopolskiej " wzywającą do powstania.

Nastąpiło to jednak dopiero w sierpniu w chwili gdy większość oddziałów pruskich i rosyjskich oblegała Warszawę bronioną przez 23 tys. wojska i całą zdolną do walki ludność.

Z pomocą wielkopolskim powstańcom miały przyjść regularne oddziały wojska z Warszawy. Próby przedarcia się jakie podejmowano skończyły się niepowodzeniami.

Wybuch powstania w Wielkopolsce na tyłach armii pruskiej oblegającej Warszawę spowodował, że król pruski po niepowodzeniach szturmów, obawiając się odcięcia armii od reszty kraju, zdecydował się na przerwanie oblężenia.

Druga faza działań powstańczych w Wielkopolsce rozpoczęła się w chwili przybycia na te ziemie regularnego wojska pod wodzą Henryka Dąbrowskiego w sile 2300 osób. Wraz z nim na te ziemie przybył Józef Wybicki przystępując do organizowania władz powstańczych.

Wojska powstańcze wkroczyły w granice pierwszego pruskiego zaboru i 2 października zajęły Bydgoszcz.

Tymczasem w okresie oblężenia Warszawy sytuacja na wschodzie uległa pogorszeniu. Na Litwie mimo krótkotrwałych sukcesów powstańcy musieli się w sierpniu wycofać pod naporem przeważających sił rosyjskich i oddać Wilno. Jednocześnie wobec pokojowych deklaracji Turcji stojący dotychczas ze swoją armią na Ukrainie generał Suworow przeprawił się przez Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug. Walczący już w Polsce gen.Iwan Fersen dążył do połączenia się z Suworowem. Wystąpienie Kościuszki przeciw Fernsenowi skończyło się klęską pod Maciejowicami (10 października) , siły rosyjskie liczyły około 12 tys. , polskie około 8 tys.bitwa trwała około 7 godzin - popis wielkiego męstwa artylerii i piechoty polskiej . Fernsen całkowicie oskrzydlił słabszego przeciwnika, któremu rozlewisko rzeki Okrzejki utrudniały odwrót . Kościuszko przecenił własna przewagę moralną , ostatni broniący się czyli Działyńczycy i fizylierzy zajęli pozycję w dworze maciejowickim , wstrzelawszy ładunki , wepchnięci do piwnicy walczyli do końca bagnetami .

Klęska ta w zasadzie niewielka miała negatywne znaczenie moralne, oznaczała bowiem utratę dla powstania Kościuszki, który po upadku z konia , ranny został wzięty do niewoli , do niewoli dostali się również trzej generałowie Sierakowski , Kamiński i Kniaziewicz , ranny Niemcewicz.

Nowym naczelnikiem został 11 października Tomasz Wawrzecki. Sytuacja wojskowa powstania stawała się coraz trudniejsza. Nie potrafił on zorganizować skutecznej obrony Warszawy.

Dnia 4 listopada Suworow zaatakował szturmem Pragę. Po kilku godzinach Praga została zdobyta. Obrońcom, a także ludności cywilnej zgotowano krwawą zemstę- rzeź Pragi. Wawrzecki opuścił Warszawę wraz z wojskiem. Jakobini okazali się niezdolni do przejęcia władzy. Ostatecznie armia uległa rozproszeniu pod Radoszycami 16 listopada. Był to koniec powstania. Przywódców osadzono w więzieniach rosyjskich, pruskich i austriackich. Insurekcję kościuszkowską uznano za jeden z najbardziej przełomowych zdarzeń w historii społeczeństwa, narodu i państwa Polskiego. Powstanie kościuszkowskie objęło wszystkie dzielnice porozbiorowego państwa i skierowane było przeciwko dwóm zaborcom Rosji i Prusom. Miało charakter wojny rewolucyjnej .Trwało prawie osiem miesięcy od 12 marca do 16 listopada. Brało w nim udział prawie 300 tys. ludzi z czego połowa to regularne formacje, reszta to pospolite ruszenie. Kościuszko organizował powszechny system rekrutacji do armii, kadrę oficerską stanowili uczniowie Szkoły Rycerskiej. Powstanie kościuszkowskie zapoczątkowało demokratyczne przemiany w społeczeństwie polskim i stanowiło ważny krok w rozwiązaniu sprawy chłopskiej.

Po drugim rozbiorze likwidacja państwa polskiego była przesądzona. Powstanie 1794 r. było jedyną szansą ratowania Polski. Udział w walce o niepodległość stał się ważnym elementem wzmacniającym poczucie narodowe najszerszych warstw społecznych. Racławickie kosy pozostały trwałym symbolem męstwa i ofiarności chłopów. Równocześnie perspektywa przemian społecznych deklarowana w uniwersałach kościuszkowskich odstręczała część szlachty od całkowitego zaangażowania się w walkę, co było jedną z przyczyn klęski.

Upadek powstania był przede wszystkim wynikiem znacznej przewagi militarnej zaborców.

Polska była w swojej walce całkowicie osamotniona. Za to Francja skorzystała na oporze Polski. Powstanie skłoniło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcia separatystycznego pokoju z rewolucyjną Francją. Powstanie kościuszkowskie uratowało rewolucję francuską.