Powstanie warszawskie

Powstanie warszawskie (1 sierpnia - 3 października 1944) - wystąpienie zbrojne przeciwko okupującym Warszawę wojskom niemieckim zorganizowane przez Armię Krajową w ramach akcji "Burza", połączone z ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Zakończyło się kapitulacją oddziałów powstańczych.

Od strony militarnej powstanie było wymierzone przeciwko Niemcom, jednak jego strategicznym celem była próba ratowania powojennej suwerenności, przedwojennego kształtu granicy wschodniej poprzez odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych, będących naturalną kontynuacją władz przedwojennych. Miało to uniemożliwić narzucenie Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Sowieckiego. 

Do połowy 1944 r. obóz rządowy nie brał pod uwagę możliwości wybuchu powstania w Warszawie. Miasto wyłączone zostało także z planu "Burza". Szybki marsz wojsk radzieckich ku Wiśle, powstanie PKWN, oznaki paniki wśród administracji niemieckiej i zarządzenie ewakuacyjne wpłynęły na zmianę decyzji. Zapadła ona 25 lipca, a w sześć dni później, 31 lipca ok. godz. 18 gen. Tadeusz Komorowski i Stanisław Jankowski uzgodnili termin rozpoczęcia walki na dzień 1 sierpnia o godz. 17. Inicjatorom powstania przyświecały cztery cele: opanowanie stolicy przed wkroczeniem wojsk radzieckich, uzyskanie społecznego poparcia dla działań politycznych, uniemożliwienie lewicy zdobycia władzy i skłonienie Związku Radzieckiego do uznania rządu londyńskiego i jego krajowych ekspozytur jako suwerennego przedstawiciela narodu.

W pierwszym dniu powstania walkę podjęło blisko 23 tys. żołnierzy AK (później osiągnięto stan 40 tys.) przeciwko 16 tys. żołnierzy niemieckich, dysponujących ciężką bronią pancerną, artylerią i lotnictwem. pierwszy okres powstania (1-4 VIII0 zakończył się rozkazem Komorowskiego zabraniającym działań zaczepnych z powodu braku amunicji. Uderzenie głównych sił nie przyniosło powstańcom pełnego powodzenia, 5 sierpnia inicjatywa przeszła w ręce niemieckie (walki na Woli i Ochocie), 12 sierpnia Niemcy rozpoczęli natarcie na Stare Miasto. Po dwutygodniowym odpieraniu ataków ostatnie grupy osłonowe zeszły do kanałów 2 września. Niemiecką ofensywę zahamowało na krótko natarcie marszałka K. Rokossowskiego na Pragę i jej wyzwolenie (10-14 IX). Pod koniec września powstanie chyliło się ku upadkowi: 26 IX padł Mokotów, a 30 IX skapitulował Żolibórz. Tego samego dnia w Ożarowie rozpoczęły się rokowania kapitulacyjne. W dniu 2 X 1944 r. podpisano akt kapitulacji. Straty powstańcze oblicza się na 16-18 tys. zabitych żołnierzy i ponad 150 tys. osób cywilnych. Niemcy stracili w walkach 26 tys. ludzi. W powstaniu, obok żołnierzy AK, udział wzięły oddział AL i kilka innych, nie podporządkowanych AK organizacji wojskowych. Jednakże najważniejszą cechą charakterystyczną walk powstańczych, obok bezprzykładnego bohaterstwa żołnierzy, była postawa ludności cywilnej. Ludność spontanicznie brała udział w organizowaniu zaplecza i samoobrony. Tworzono kuchnie obywatelskie, szpitale, oddziały ratownicze, poczty powstańcze. Nie można także zapomnieć o pomocy alianckiej i radzieckiej w postaci zrzutów żywności, broni, amunicji, chociaż miały one bardzo ograniczony charakter, większość zrzutów dostała się w ręce niemieckie. Tragedię przeżyła ludność cywilna Warszawy. Do obozów koncentracyjnych i obozów pracy w Niemczech deportowano blisko 154 tys. warszawiaków przez obóz w Pruszkowie, zorganizowany przez Niemców dla wysiedlanych mieszkańców Warszawy. Miasto miało być zrównane z ziemią, na gruzach miasta powstać miała twierdza niemiecka (Festung Warschau).